ارش دیه یعنی چه
ارش دیه یعنی چه
ارش دیه به معنای جبران خسارت برای صدمات جسمانی است که میزان آن در شرع مقدس و قانون مجازات اسلامی به طور صریح تعیین نشده است؛ این مبلغ با نظر قاضی و کارشناس رسمی پزشکی قانونی و بر اساس درصدی از دیه کامل انسان محاسبه و پرداخت می شود.
در نظام حقوقی کیفری ایران، مفهوم ارش یکی از ابزارهای مهم برای برقراری عدالت در جبران آسیب های جسمی است که ماهیت متغیر و وابسته به شرایط خاص هر پرونده دارد. برخلاف دیه مقدر که دارای میزان ثابت و از پیش تعیین شده ای است، ارش به دادگاه این امکان را می دهد تا در مواردی که نص صریحی برای تعیین خسارت وجود ندارد، با اتکا به کارشناسی و اصول فقهی، جبران مناسبی را برای زیان دیده فراهم آورد. این رویکرد، انعطاف پذیری سیستم قضایی را در مواجهه با طیف وسیعی از آسیب ها نشان می دهد و تضمین می کند که هیچ آسیبی بدون جبران نماند، حتی اگر در فهرست دیات مقدر قرار نگرفته باشد. درک دقیق مفهوم ارش، تفاوت های آن با دیه و سازوکارهای قانونی مربوط به آن، برای تمامی شهروندان، به ویژه افرادی که با دعاوی مربوط به صدمات بدنی مواجه هستند، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این راهنمای جامع به منظور تبیین تمامی ابعاد این اصطلاح حقوقی پیچیده، از تعریف بنیادین تا نحوه محاسبه و مراحل مطالبه آن، تدوین شده است.
۱. ارش چیست؟ (تعریف جامع و ارکان حقوقی)
ارش در نظام حقوقی ایران، دیه ای غیرمقدر است که برای جبران صدمات بدنی یا نقص عضو و منافعی که میزان دیه آن ها در شرع مشخص نشده است، تعیین می گردد. این مفهوم، یکی از ابزارهای مهم قضایی برای تکمیل دایره شمول جبران خسارت در موارد وقوع جنایت بر تمامیت جسمانی افراد محسوب می شود و اطمینان می دهد که هیچ آسیبی، هرچند غیرمقدر، بدون پاسخ نماند.
۱.۱. تعریف حقوقی ارش
ماده ۴۴۹ قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۹۲، ارش را به صراحت تعریف کرده است: «ارش، دیه غیرمقدری است که میزان آن در شرع تعیین نشده است و دادگاه با لحاظ نوع و کیفیت جنایت، تأثیر آن بر سلامت مجنی علیه و میزان خسارت وارده با جلب نظر کارشناس، میزان آن را تعیین می کند. مقررات دیه مقدر در مورد ارش نیز اجرا می شود، مگر اینکه در این قانون ترتیب دیگری مقرر شده باشد.» این تعریف قانونی، ارکان اصلی ارش را مشخص می سازد: اولاً، یک دیه غیرمقدر است، به این معنا که مبلغ ثابتی برای آن در شرع تعیین نشده است. ثانیاً، تعیین میزان آن بر عهده دادگاه است که این امر با جلب نظر کارشناس (معمولاً پزشکی قانونی) صورت می گیرد. ثالثاً، در تعیین آن، عواملی چون نوع و کیفیت آسیب، تأثیر بر سلامت فرد و میزان خسارت وارده مورد توجه قرار می گیرد. این رویکرد، ماهیت انعطاف پذیر ارش را در مواجهه با گستره وسیعی از آسیب ها برجسته می سازد.
مفهوم «دیه غیرمقدر» به این دلیل شکل گرفته است که شرع اسلام و به تبع آن قانون مجازات اسلامی، تنها برای برخی از آسیب های جسمانی مشخص و رایج، مانند قطع عضو یا از بین رفتن حواس پنج گانه، مبلغ دیه ثابتی را تعیین کرده است. با این حال، در عمل، ممکن است صدماتی وارد شود که ماهیت آن ها به گونه ای است که در فهرست دیات مقدر قرار نمی گیرند. این صدمات می توانند شامل آسیب های جزئی به بافت ها، تاندون ها، اعصاب، تغییر شکل های ظاهری بدون از دست رفتن کامل کارکرد، یا کاهش های جزئی در منافع اعضا باشند. در چنین مواردی، نیاز به یک سازوکار حقوقی برای جبران این دسته از خسارات احساس شد و ارش به عنوان راه حل این خلاء قانونی پدید آمد تا عدالت در تمامی ابعاد جبران خسارت محقق گردد.
۱.۲. تفاوت بنیادین با دیه مقدر
تفاوت اساسی بین ارش و دیه مقدر در نحوه تعیین میزان آن ها نهفته است. دیه مقدر، همان طور که از نامش پیداست، مالی است که میزان آن در شرع مقدس و قانون مجازات اسلامی به صورت دقیق و از پیش تعیین شده است (مانند دیه قطع دست، از بین رفتن چشم یا فوت). این مبالغ ثابت هستند و بر اساس جداول مشخصی که هر ساله توسط قوه قضائیه اعلام می شود، تعیین می گردند. به عنوان مثال، دیه قطع یک دست کامل، نصف دیه کامل انسان است و این مقدار برای همه یکسان است.
در مقابل، ارش دیه ماهیت متغیر دارد و مبلغ آن ثابت نیست. تعیین میزان ارش به عهده قاضی است که با ارجاع پرونده به کارشناس متخصص، به ویژه کارشناسان پزشکی قانونی، و بررسی دقیق نوع، شدت و تأثیر آسیب وارده بر فرد زیان دیده، صورت می گیرد. این تفاوت بنیادین، ارش را به ابزاری منعطف تر در دست سیستم قضایی تبدیل می کند تا بتواند طیف گسترده ای از صدمات را پوشش دهد که دیه مقدر برای آن ها پیش بینی نشده است. این انعطاف پذیری به قاضی اجازه می دهد تا با در نظر گرفتن جزئیات منحصر به فرد هر پرونده، عدالت را به بهترین شکل ممکن اجرا کند.
۱.۳. موارد کاربرد ارش
ارش در طیف وسیعی از آسیب های بدنی کاربرد دارد که دیه مقدر برای آن ها تعیین نشده است. این موارد غالباً شامل صدماتی می شوند که به طور مستقیم منجر به قطع عضو یا از بین رفتن کامل منفعت یک عضو نمی گردند، بلکه باعث نقص عملکرد جزئی، تغییر شکل ظاهری، یا آسیب به بافت های نرم می شوند.
از جمله مثال های عینی و پرکاربرد ارش می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- آسیب به تاندون ها، رباط ها و بافت های نرم: مانند پارگی تاندون یا کشیدگی رباط ها که ممکن است منجر به کاهش عملکرد جزئی یا درد مزمن شود.
- آسیب به اعصاب محیطی: که می تواند باعث بی حسی، ضعف عضلانی یا اختلال در حس لامسه گردد، بدون آنکه عضو کاملاً فلج شود.
- تغییر شکل ظاهری بدون از بین رفتن کارکرد اصلی عضو: مانند ایجاد اسکارهای (جای زخم) دائمی یا بدشکلی های جزئی که بر زیبایی تأثیر می گذارد اما عملکرد اصلی عضو را مختل نمی کند.
- کاهش شنوایی یا بینایی جزئی: در صورتی که به حد نصاب دیه کامل شنوایی یا بینایی نرسد.
- کبودی ها، خراشیدگی ها و تورم های وسیع: که ممکن است آثار طولانی مدت داشته باشند اما دیه مشخصی برای آن ها وجود ندارد.
- شکستگی های التیام یافته همراه با نقص عملکرد جزئی یا کج جوش خوردگی: در صورتی که منجر به از کار افتادگی کامل عضو نشود.
ماده ۵۵۹ قانون مجازات اسلامی نیز به روشنی به مطالبه ارش در صورت صدمه به عضو یا منفعت بدون دیه معین اشاره دارد. این ماده دایره شمول ارش را گسترده تر می کند و شامل هرگونه صدمه ای می شود که به تمامیت جسمانی یا منافع انسان وارد شده، اما فاقد دیه معین یا نسبتی از آن در شرع باشد. این رویکرد، مکملی برای نظام دیات مقدر است تا اطمینان حاصل شود که هیچ نوع خسارت بدنی بدون جبران قانونی باقی نمی ماند و حقوق زیان دیده به طور کامل رعایت شود.
۲. تفاوت های کلیدی ارش با دیه مقدر (مقایسه دقیق و شفاف)
اگرچه ارش و دیه هر دو با هدف جبران خسارت های بدنی تعیین می شوند، تفاوت های ماهوی و شکلی مهمی میان آن ها وجود دارد که شناخت دقیق آن ها برای هر فردی که با نظام حقوقی ایران سر و کار دارد، ضروری است. این تفاوت ها عمدتاً در نحوه تعیین میزان، برابری زن و مرد در پرداخت، سقف مبلغ و مهلت پرداخت نمایان می شوند.
۲.۱. میزان و نحوه تعیین
بارزترین تفاوت میان ارش و دیه مقدر در شیوه تعیین مبلغ آن هاست.
دیه مقدر: میزان دیه در شرع مقدس و قانون از پیش تعیین شده و ثابت است. برای مثال، دیه کامل یک نفس یا دیه قطع یک دست، مبلغی مشخص دارد که هر ساله توسط رئیس قوه قضائیه اعلام می شود و در جداول مربوطه موجود است. این مبالغ برای عموم قابل پیش بینی و دسترسی هستند.
ارش: برخلاف دیه، ارش مبلغ ثابت و از پیش تعیین شده ای ندارد. میزان ارش توسط قاضی پرونده تعیین می گردد، اما این تعیین بر اساس نظر کارشناسی متخصص (غالباً پزشکی قانونی) انجام می شود. کارشناس با بررسی دقیق نوع و شدت آسیب، تأثیر آن بر سلامت و کارکرد عضو، درصدی از دیه کامل را به عنوان مبنا پیشنهاد می دهد و قاضی با در نظر گرفتن این نظر کارشناسی و سایر شرایط پرونده، مبلغ نهایی ارش را تعیین می کند. این فرآیند، ارش را به ابزاری منعطف تر اما نیازمند به تخصص در هر مورد خاص تبدیل می کند.
۲.۲. تساوی زن و مرد در پرداخت
تفاوت مهم دیگر به برابری زن و مرد در پرداخت این دو نوع غرامت بازمی گردد.
دیه: در برخی موارد، به ویژه در جنایات عمدی و غیرعمدی که منجر به فوت یا آسیب های جدی به اعضای اصلی می شود، دیه زن نصف دیه مرد است. این تفاوت تا میزان ثلث دیه کامل، برابر است و پس از آن دیه زن نصف می شود.
ارش: ماده ۵۶۲ قانون مجازات اسلامی صراحتاً بیان می دارد که «در موارد ارش فرقی بین زن و مرد نیست». این بدان معناست که اگر برای یک نوع آسیب غیرمقدر، ارش تعیین شود، مبلغ آن برای زن و مرد یکسان خواهد بود. البته یک قید مهم در این ماده وجود دارد: «لیکن میزان ارش جنایت وارده بر اعضا و منافع زن نباید بیش از دیه همان عضو یا منفعت در زن باشد، اگرچه با ارش همان جنایت در مرد برابر باشد.» این قید به این معنی است که حتی اگر ارش یک آسیب برای مرد و زن یکسان تعیین شود، این مبلغ برای زن نباید از حداکثر دیه ای که برای همان عضو یا منفعت در زن تعیین شده، تجاوز کند. این موضوع به نوعی سقف ارش برای زنان را محدود می کند.
۲.۳. سقف مبلغ
یکی از اصول مهم در تعیین ارش، رعایت سقف مبلغ آن است. ماده ۵۴۸ قانون مجازات اسلامی تأکید می کند که «ميزان ارش با توجه به ديه مقدر و با در نظر گرفتن نوع و كيفيت جنايت و تأثير آن بر سلامت مجني عليه و ميزان خسارت وارده با جلب نظر كارشناس تعيين مي شود و در هر صورت نبايد از ديه مقدر همان عضو يا منفعت بيشتر باشد.» این بدان معناست که مبلغ ارشی که برای آسیب به یک عضو یا منفعت تعیین می شود، هرگز نباید از دیه مقدر همان عضو یا منفعت تجاوز کند. برای مثال، اگر دیه مقدر یک دست ۱۰۰ واحد باشد، ارشی که برای آسیب جزئی به همان دست تعیین می شود، نمی تواند بیش از ۱۰۰ واحد باشد. این اصل، نوعی محدودیت منطقی برای جلوگیری از تعیین مبالغ نامتعارف برای ارش ایجاد می کند و آن را در چارچوب کلی نظام دیات حفظ می نماید.
۲.۴. مهلت پرداخت
در خصوص مهلت پرداخت نیز، تفاوت هایی میان ارش و دیه مقدر وجود دارد.
دیه: قانون مجازات اسلامی برای پرداخت دیه، مهلت های مشخصی را تعیین کرده است. به طور مثال، دیه جنایت عمدی که قصاص ندارد، ظرف یک سال، دیه شبه عمد ظرف دو سال، و دیه خطای محض ظرف سه سال از تاریخ وقوع جنایت باید پرداخت شود.
ارش: در مورد ارش، قانون گذار سکوت کرده و مهلت مشخصی برای پرداخت آن تعیین نکرده است. نظریه مشورتی شماره ۹۸۳/۷ مورخ ۱۳/۲/۱۳۷۵ اداره حقوقی قوه قضائیه نیز این موضوع را تأیید کرده و بیان داشته است که مهلت های تعیین شده برای پرداخت دیه شامل ارش نمی شود. بنابراین، پس از قطعی شدن حکم ارش، محکوم علیه موظف به پرداخت آن است و زیان دیده می تواند بدون محدودیت زمانی خاصی، از طریق مراجع قانونی (مانند دایره اجرای احکام) برای مطالبه و وصول آن اقدام کند. این عدم تعیین مهلت، در عین حال، به معنای تعلل بی پایان در پرداخت نیست و محکوم له می تواند از همان ابتدا برای اجرای حکم اقدام نماید.
ارش، راهکاری حقوقی برای جبران آسیب هایی است که در فهرست دیات مقدر جای ندارند و به قاضی این امکان را می دهد تا با اتکا به نظر کارشناس و شرایط پرونده، عدالت را در موارد خاص برقرار سازد.
۳. نحوه محاسبه ارش دیه (گام به گام و با مثال)
نحوه محاسبه ارش دیه، یکی از پیچیده ترین جنبه های این مفهوم حقوقی است، زیرا برخلاف دیه مقدر که دارای مبلغ ثابت است، ارش نیازمند ارزیابی کارشناسی دقیق و تصمیم قضایی است. درک این فرآیند برای زیان دیدگان و نیز عاملان جرم حائز اهمیت است.
۳.۱. عدم وجود فرمول ثابت و جداول مشخص
یکی از نکات بنیادین و بسیار مهم در خصوص ارش این است که هیچ فرمول ثابت ریاضی یا جدول ارش پزشکی قانونی رسمی برای تعیین مبلغ دقیق آن وجود ندارد. برخلاف دیه که دارای مبالغ مشخصی برای انواع جنایات است، ارش بر اساس یک فرمول کلی و منعطف محاسبه می شود که نیازمند ارزیابی دقیق و موردی است. این ویژگی، ماهیت غیرمقدر بودن ارش را به خوبی نشان می دهد. بنابراین، تلاش برای یافتن یک جدول استاندارد که میزان ارش را برای هر نوع آسیب به طور قطع مشخص کند، بی نتیجه خواهد بود، زیرا این فرآیند کاملاً وابسته به تشخیص و نظر کارشناسان متخصص و در نهایت قاضی است.
۳.۲. نقش حیاتی کارشناس پزشکی قانونی
در فرآیند تعیین ارش، کارشناس پزشکی قانونی نقش محوری و حیاتی دارد. پس از طرح شکایت و ارجاع پرونده به دادگاه، مجنی علیه (فرد آسیب دیده) برای معاینه و ارزیابی شدت و نوع آسیب به سازمان پزشکی قانونی معرفی می شود. وظیفه کارشناس پزشکی قانونی، ارائه گزارشی جامع و دقیق است که شامل موارد زیر می شود:
- تعیین نوع آسیب وارده: مانند شکستگی، پارگی، کبودی، سوختگی و …
- تعیین شدت آسیب: میزان جراحت و عمق آن.
- تعیین درصد نقص یا از کارافتادگی: اگر آسیب منجر به نقص عضو یا کاهش عملکرد شده باشد، کارشناس درصدی از کارافتادگی را مشخص می کند. این درصد ممکن است به صورت درصد از دیه کامل انسان یا درصد از دیه عضو مربوطه بیان شود. برای مثال، کارشناس ممکن است آسیب وارده به تاندون دست را ۵ درصد از دیه کامل انسان یا ۱۰ درصد از دیه کامل دست ارزیابی کند.
- تعیین تأثیر آسیب بر سلامت و زیبایی فرد: به ویژه در مواردی که آسیب منجر به تغییر شکل دائمی یا کاهش کیفیت زندگی شده باشد.
این گزارش کارشناسی، اصلی ترین مبنا برای قاضی در تعیین میزان ارش خواهد بود. دقت و جامعیت این گزارش، مستقیماً بر میزان ارشی که برای زیان دیده تعیین می شود، تأثیرگذار است.
۳.۳. نقش قاضی در تعیین نهایی ارش
اگرچه گزارش پزشکی قانونی نقش تعیین کننده ای دارد، اما تصمیم گیرنده نهایی در مورد میزان ارش، قاضی دادگاه است. قاضی با در نظر گرفتن نظر کارشناس، تمامی جوانب پرونده را مورد بررسی قرار می دهد و با استناد به ماده ۴۴۹ قانون مجازات اسلامی و اصول فقهی مربوط به «حکومت» (اصطلاح فقهی برای ارش)، مبلغ نهایی را تعیین می کند. عواملی که قاضی در این فرآیند مورد توجه قرار می دهد، عبارتند از:
- نظر صریح و مستدل کارشناس پزشکی قانونی.
- نوع و کیفیت جنایت: عمدی یا غیرعمدی بودن، شدت و حدت عمل مجرمانه.
- تأثیر آسیب بر سلامت مجنی علیه: شامل تأثیرات بلندمدت و کوتاه مدت، روحی و جسمی، و میزان اختلال در زندگی عادی فرد.
- میزان خسارت وارده: که بر اساس درصدی از دیه کامل انسان در سال وقوع حادثه مورد مقایسه قرار می گیرد. قاضی باید اطمینان حاصل کند که مبلغ ارش، جبران کننده واقعی خسارت وارده باشد و در عین حال، از دیه مقدر همان عضو یا منفعت تجاوز نکند.
به این ترتیب، قاضی با یک ارزیابی جامع و با در نظر گرفتن مبنای مقایسه با دیه کامل انسان، مبلغ ارش را با هدف برقراری عدالت تعیین می کند.
۳.۴. مثال عملی محاسبه ارش
برای روشن تر شدن نحوه محاسبه ارش، به یک مثال عملی می پردازیم.
فرض کنید دیه کامل انسان در سال جاری ۱ میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومان (یا هر مبلغی که در سال مربوطه اعلام می شود) باشد.
اگر در پرونده ای، کارشناس پزشکی قانونی آسیب وارده به تاندون دست مجنی علیه را ۵ درصد از دیه کامل انسان تشخیص دهد، نحوه محاسبه به این صورت خواهد بود:
۵ درصد × ۱,۶۰۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان = ۸۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان
در این حالت، مبلغ ارش دیه ۸۰ میلیون تومان تعیین می شود.
این مثال، مفهوم «ارش یک درصد دیه یعنی چه» را نیز روشن می کند. اگر کارشناس پزشکی قانونی آسیب وارده را یک درصد از دیه کامل انسان تشخیص دهد، با فرض دیه کامل ۱ میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومان، مبلغ ارش ۱۶ میلیون تومان خواهد بود (۱% × ۱,۶۰۰,۰۰۰,۰۰۰ = ۱۶,۰۰۰,۰۰۰).
مهم است که توجه شود این درصد و مبلغ نهایی صرفاً بر اساس نظر کارشناسی است و قاضی با لحاظ تمامی شرایط، آن را تأیید یا تعدیل خواهد کرد.
۴. مراحل مطالبه و دریافت ارش
فرآیند مطالبه و دریافت ارش دیه، مشابه سایر دعاوی مربوط به جبران خسارت بدنی، مراحل قانونی مشخصی دارد که طی کردن آن ها برای رسیدن به حق، ضروری است. این مراحل شامل ثبت شکایت تا اجرای حکم نهایی است.
۴.۱. ثبت شکایت و ارجاع به پزشکی قانونی
نخستین گام برای مطالبه ارش، ثبت شکایت در مراجع قضایی است. زیان دیده (مجنی علیه) باید با مراجعه به دادسرا، شکوائیه خود را تنظیم و تقدیم کند. در این مرحله، مدارک مربوط به وقوع حادثه و آسیب های وارده، از جمله گزارش های اولیه اورژانس یا بیمارستان، باید ارائه شود. پس از ثبت شکایت و تشکیل پرونده، دادسرا یا دادگاه (بسته به نوع و شدت جرم و صلاحیت مرجع) فرد آسیب دیده را جهت معاینه و تعیین میزان آسیب و شدت جراحات به سازمان پزشکی قانونی ارجاع می دهد. این ارجاع، سنگ بنای تعیین ارش است، چرا که گزارش پزشکی قانونی مبنای اصلی تصمیم گیری قضایی خواهد بود.
۴.۲. ارائه گزارش پزشکی قانونی به دادگاه
پس از انجام معاینات لازم توسط کارشناس پزشکی قانونی، گزارشی رسمی و جامع تهیه و به دادگاه ارسال می شود. این گزارش شامل جزئیات آسیب های وارده، میزان از کارافتادگی یا نقص عضو (در صورت وجود)، و درصد مربوط به ارش است که کارشناس بر اساس دانش تخصصی خود تعیین کرده است. این گزارش یکی از مهم ترین مستندات پرونده است که به قاضی در درک ماهیت و شدت خسارت کمک شایانی می کند. طرفین دعوا نیز می توانند نسبت به این گزارش اعتراض کرده و درخواست ارجاع به هیئت کارشناسی را مطرح نمایند.
۴.۳. صدور حکم توسط دادگاه
با وصول گزارش پزشکی قانونی و بررسی سایر دلایل و مستندات موجود در پرونده (مانند اظهارات شهود، صورت جلسه نیروی انتظامی، مدارک درمانی و …)، دادگاه به موضوع رسیدگی می کند. قاضی با در نظر گرفتن نظر کارشناس، نوع و کیفیت جنایت، تأثیر آسیب بر سلامت مجنی علیه و میزان خسارت وارده، و با رعایت ماده ۴۴۹ قانون مجازات اسلامی، رأی نهایی خود را صادر می کند. این رأی شامل میزان ارش تعیین شده و دستور پرداخت آن توسط محکوم علیه (جانی) خواهد بود. پس از صدور حکم بدوی، طرفین حق تجدیدنظرخواهی و فرجام خواهی را دارند تا حکم قطعیت یابد.
۴.۴. فرآیند اجرای حکم
پس از قطعی شدن حکم پرداخت ارش، پرونده به دایره اجرای احکام دادگستری ارجاع داده می شود. در این مرحله، محکوم علیه به پرداخت مبلغ ارش محکوم شده و باید در مهلت قانونی (در صورت تعیین مهلت) یا در اولین فرصت اقدام به پرداخت آن کند. دایره اجرای احکام، وظیفه ابلاغ حکم به محکوم علیه و نظارت بر اجرای آن را بر عهده دارد. در صورت عدم پرداخت ارش توسط محکوم علیه، مجنی علیه (محکوم له) می تواند درخواست اجرای حکم را از طریق دایره اجرای احکام پیگیری کند.
۴.۵. در صورت عدم پرداخت: امکان جلب، توقیف اموال و دادخواست اعسار
اگر محکوم علیه از پرداخت ارش خودداری کند یا به هر دلیلی نتواند آن را بپردازد، محکوم له می تواند از طریق دایره اجرای احکام اقدامات قانونی لازم را انجام دهد. این اقدامات بر اساس «قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی» صورت می گیرد و شامل موارد زیر است:
- توقیف اموال: محکوم له می تواند با معرفی اموال قابل دسترس محکوم علیه (مانند حساب بانکی، ملک، خودرو و …)، درخواست توقیف و فروش آن ها را برای وصول مبلغ ارش ارائه دهد.
- جلب (بازداشت): در صورتی که محکوم علیه اموالی برای پرداخت ارش نداشته باشد و یا از معرفی آن ها امتناع کند، محکوم له می تواند درخواست جلب و بازداشت او را تا زمان پرداخت بدهی یا اثبات اعسار مطرح کند.
- دادخواست اعسار: محکوم علیه نیز در صورت عدم توانایی مالی برای پرداخت یکجای ارش، می تواند دادخواست اعسار (از پرداخت محکوم به) را به دادگاه تقدیم کند. در این صورت، دادگاه به وضعیت مالی او رسیدگی کرده و در صورت اثبات اعسار، حکم به تقسیط ارش یا اعطای مهلت برای پرداخت آن صادر خواهد کرد. مطابق ماده ۳ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی، اگر محکوم علیه ظرف ۳۰ روز از ابلاغ اجرائیه، ضمن ارائه فهرست دارایی خود، دعوای اعسار مطرح کند، تا زمان رسیدگی به آن حبس نمی شود؛ مگر آنکه ادعای اعسار پس گرفته شود یا با رأی قطعی رد گردد. این مکانیسم حقوقی به منظور حمایت از افرادی است که به دلیل فقر قادر به پرداخت بدهی های مالی خود نیستند، اما در عین حال، حقوق محکوم له نیز تا حد امکان محفوظ می ماند.
۵. ارش و بیمه (نقش شرکت های بیمه در جبران ارش)
یکی از دغدغه های اصلی در پرونده های مربوط به صدمات بدنی، نحوه جبران خسارت و نقش شرکت های بیمه در این فرآیند است. خوشبختانه، در بسیاری از موارد، شرکت های بیمه مسئولیت جبران ارش را نیز بر عهده می گیرند، به ویژه در حوادث ناشی از رانندگی که تحت پوشش بیمه شخص ثالث قرار می گیرند.
۵.۱. پوشش ارش در بیمه نامه های شخص ثالث و حوادث
بیمه شخص ثالث، یکی از مهم ترین انواع بیمه های اجباری در ایران است که تمامی خسارات بدنی و مالی وارده به اشخاص ثالث در حوادث رانندگی را پوشش می دهد. این پوشش شامل دیه مقدر و همچنین ارش نیز می شود. به عبارت دیگر، اگر در یک حادثه رانندگی، به فردی آسیب بدنی وارد شود که مشمول دیه مقدر نباشد و دادگاه برای آن ارش تعیین کند، شرکت بیمه مسئول پرداخت این ارش خواهد بود. همچنین، بیمه نامه های حوادث شخصی نیز می توانند بسته به شرایط و تعهدات بیمه نامه، ارش ناشی از حوادث مختلف را پوشش دهند. ضروری است بیمه گذاران، قبل از خرید بیمه نامه، جزئیات پوشش ها و استثنائات مربوط به ارش را به دقت بررسی کنند تا در زمان نیاز دچار مشکل نشوند.
۵.۲. نحوه محاسبه و پرداخت ارش توسط شرکت های بیمه
فرآیند محاسبه و پرداخت ارش توسط شرکت های بیمه، غالباً پس از صدور حکم قطعی دادگاه صورت می گیرد. مراحل کلی به شرح زیر است:
- گزارش پزشکی قانونی و حکم دادگاه: پس از وقوع حادثه و طی مراحل قانونی، مجنی علیه به پزشکی قانونی ارجاع داده شده و گزارش کارشناسی تهیه می شود. دادگاه با استناد به این گزارش و سایر مدارک، حکم به پرداخت ارش صادر می کند.
- ارائه مدارک به شرکت بیمه: پس از قطعیت حکم دادگاه مبنی بر پرداخت ارش، زیان دیده یا وکیل او، موظف است مدارک لازم شامل گزارش پزشکی قانونی، رأی قطعی دادگاه، و سایر اسناد مربوطه را به شرکت بیمه مسئول ارائه دهد.
- بررسی مدارک و پرداخت: شرکت بیمه پس از بررسی مدارک و مطابقت آن با شرایط بیمه نامه، اقدام به پرداخت مبلغ ارش تعیین شده در حکم دادگاه می کند. این پرداخت معمولاً به صورت مستقیم به زیان دیده یا به حساب وی واریز می شود.
مهم است که شرکت های بیمه نیز در فرآیند تعیین ارش، از گزارش پزشکی قانونی و حکم دادگاه تبعیت می کنند و خودشان مستقلاً اقدام به محاسبه ارش نمی نمایند. سقف تعهدات بیمه نیز بر اساس میزان دیه کامل در هر سال تعیین می شود و شرکت بیمه موظف است تا سقف تعهدات خود، ارش را پرداخت کند.
۶. سوالات متداول
Q1: ارش و دیه کدام بیشتر است؟
معمولاً دیه مقدر بیشتر از ارش است. ارش در واقع برای جبران خساراتی تعیین می شود که برای آن ها دیه مقدر وجود ندارد و هرگز نباید از سقف دیه مقدر همان عضو یا منفعت تجاوز کند.
Q2: آیا برای ارش جدول خاصی وجود دارد؟
خیر، هیچ جدول رسمی و ثابت ارش پزشکی قانونی برای تعیین مبلغ دقیق ارش وجود ندارد. میزان ارش توسط قاضی، بر اساس نظر کارشناسی پزشکی قانونی و با توجه به نوع و شدت آسیب و سایر شرایط پرونده، تعیین می شود.
Q3: مهلت پرداخت ارش چقدر است؟
قانون گذار مهلت مشخصی برای پرداخت ارش تعیین نکرده است. برخلاف دیه که دارای مهلت های قانونی (یک، دو یا سه سال) است، پرداخت ارش پس از قطعی شدن حکم، باید توسط محکوم علیه انجام شود و محکوم له می تواند برای اجرای حکم اقدام کند. نظریه مشورتی اداره حقوقی قوه قضائیه نیز این موضوع را تأیید کرده است.
Q4: آیا ارش به زن و مرد یکسان پرداخت می شود؟
بله، طبق ماده ۵۶۲ قانون مجازات اسلامی، در تعیین ارش فرقی بین زن و مرد نیست. اما لازم است این نکته رعایت شود که میزان ارش جنایت وارده بر اعضا و منافع زن نباید بیش از دیه همان عضو یا منفعت در زن باشد.
Q5: آیا می توان برای پرداخت ارش درخواست اعسار داد؟
بله، محکوم علیه در صورت عدم توانایی مالی برای پرداخت ارش، می تواند مطابق ماده ۳ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی، دادخواست اعسار (از پرداخت محکوم به) را به دادگاه تقدیم کند و در صورت اثبات اعسار، دادگاه می تواند حکم به تقسیط یا مهلت برای پرداخت آن صادر کند.
Q6: چه مدارکی برای مطالبه ارش لازم است؟
برای مطالبه ارش، مدارکی نظیر شکوائیه یا دادخواست، گزارش پزشکی قانونی (که توسط دادگاه ارجاع داده می شود)، مدارک هویتی زیان دیده، و هرگونه اسناد و مدارک مربوط به وقوع حادثه (مانند گزارش پلیس، شهادت شهود، مدارک درمانی) ضروری است.
نتیجه گیری
مفهوم ارش دیه در نظام حقوقی ایران، با وجود پیچیدگی های خاص خود، ابزاری حیاتی برای برقراری عدالت در مواردی است که آسیب های بدنی فاقد دیه مقدر و ثابت هستند. این جبران مالی، ماهیتی متغیر دارد و بر خلاف دیه که میزان آن در شرع و قانون مشخص است، توسط قاضی و با اتکا به نظر کارشناسی دقیق پزشکی قانونی تعیین می گردد. درک این تمایز بنیادین، اهمیت بسزایی در مواجهه با پرونده های مرتبط با صدمات جسمانی دارد.
تساوی زن و مرد در پرداخت ارش (با رعایت سقف دیه همان عضو در زن)، عدم وجود مهلت قانونی مشخص برای پرداخت، و لزوم عدم تجاوز مبلغ ارش از دیه مقدر همان عضو، از جمله اصول کلیدی هستند که ماهیت منحصر به فرد ارش را شکل می دهند. فرآیند مطالبه ارش نیز شامل مراحل دقیق قانونی از ثبت شکایت و ارجاع به پزشکی قانونی تا صدور و اجرای حکم توسط دادگاه است که در صورت عدم پرداخت، امکان توقیف اموال و حتی جلب محکوم علیه (با رعایت مقررات اعسار) فراهم است. همچنین، پوشش ارش در بیمه نامه های شخص ثالث و حوادث، اطمینان خاطری برای زیان دیدگان فراهم می آورد.
با توجه به جنبه های تخصصی و جزئیات حقوقی فراوان در زمینه ارش دیه، اکیداً توصیه می شود در صورت مواجهه با چنین پرونده هایی، از مشاوره و راهنمایی وکلای متخصص و حقوقدانان مجرب بهره مند شوید. این اقدام نه تنها به شما در درک بهتر حقوق خود کمک می کند، بلکه تضمین کننده پیگیری مؤثر و وصول عادلانه مطالبات قانونی شما خواهد بود. شناخت دقیق ارش و سازوکارهای آن، گامی مهم در احقاق حقوق شهروندی و تضمین عدالت کیفری است.