بچه گرفتن از پرورشگاه
بچه گرفتن از پرورشگاه
بچه گرفتن از پرورشگاه، که در اصطلاح حقوقی و اجتماعی به آن فرزندخواندگی یا سرپرستی گفته می شود، فرآیندی قانونی و انسانی است که به کودکان بی سرپرست و بدسرپرست فرصت یافتن خانواده و زندگی در محیطی سرشار از عشق و مراقبت را می دهد. این اقدام ارزشمند، نه تنها برای کودکان پناهی مطمئن فراهم می آورد، بلکه برای بسیاری از خانواده ها که به هر دلیلی قادر به فرزندآوری نیستند یا تمایل به گسترش خانواده خود دارند، معنای تازه ای از زندگی می بخشد و تشکیل یک کانون گرم خانوادگی را ممکن می سازد. سازمان بهزیستی کشور متولی اصلی این فرآیند است و با دقت و نظارت کامل، سعی در تطبیق بهترین خانواده ها با کودکان نیازمند سرپرستی دارد تا آینده ای روشن برای این عزیزان رقم بخورد.
فرزندخواندگی یک تصمیم عمیق و سرنوشت ساز است که ابعاد قانونی، شرعی، اجتماعی و عاطفی گسترده ای دارد. این فرآیند، نه تنها به معنای پذیرش یک کودک در خانواده است، بلکه تعهدی بلندمدت برای تامین تمامی نیازهای مادی، معنوی و روانی اوست. قانون گذار و نهادهای حمایتی در ایران، با درک اهمیت این موضوع، سازوکارهای دقیقی را برای حمایت از حقوق کودکان و اطمینان از صلاحیت متقاضیان فرزندخواندگی فراهم آورده اند. از این رو، متقاضیان باید با آگاهی کامل از شرایط، مراحل و پیامدهای این تصمیم، گام در این مسیر بگذارند.
ماهیت حقوقی و شرعی فرزندخواندگی در ایران
فرزندخواندگی، که در متون قانونی به آن سرپرستی نیز گفته می شود، یک رابطه حقوقی میان یک کودک و اشخاصی است که مسئولیت نگهداری و تربیت او را بر عهده می گیرند. این رابطه، با وجود شباهت های ظاهری، با نسب خونی متفاوت است و از نظر شرعی و قانونی احکام خاص خود را دارد.
تعریف فرزندخواندگی و ریشه های آن
در فقه اسلامی، مفهوم «تبنی» یا فرزندخواندگی به معنای انتساب فرزند دیگری به خود، با برخی محدودیت ها و ملاحظات شرعی همراه است، به خصوص در بحث محرمیت و ارث. با این حال، شریعت اسلام بر کفالت و سرپرستی کودکان یتیم و بی سرپرست تأکید فراوانی دارد و آن را عملی پسندیده و پرفضیلت می داند. در متون قرآنی نیز به مواردی اشاره شده که افراد مسئولیت نگهداری از کودکان دیگر را بر عهده گرفته اند، مانند داستان حضرت موسی در خانه فرعون یا حضرت یوسف در خانه عزیز مصر، که نشان دهنده سابقه این عمل در تاریخ است.
در قوانین ایران، فرزندخواندگی بر اساس «قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست» مصوب سال ۱۳۹۲ تعریف و تبیین شده است. بر اساس این قانون، فرزندخواندگی عبارت است از اعطای سرپرستی کودکان بدون سرپرست شناخته شده یا بدسرپرست تحت پوشش سازمان بهزیستی به خانواده های متقاضی واجد شرایط. این قانون، چارچوب های مشخصی را برای حمایت از حقوق کودکان و تضمین آینده آن ها تعیین کرده است.
انواع کودکان واجد شرایط سرپرستی
مطابق قانون، کودکان و نوجوانان واجد شرایط سرپرستی به دو دسته کلی تقسیم می شوند:
- کودکان بی سرپرست: این دسته شامل کودکانی است که هیچ یک از والدین یا جد پدری آن ها شناخته شده نباشند، یا والدین و جد پدری آن ها در قید حیات نبوده و وصی نیز منصوب نشده باشد. همچنین کودکانی که سرپرستی آن ها به موجب حکم مراجع قضایی به سازمان بهزیستی سپرده شده و پس از گذشت دو سال، کسی برای سرپرستی آن ها مراجعه نکرده باشد، در این گروه قرار می گیرند.
- کودکان بدسرپرست: این عنوان که با اصلاحات قانونی سال ۱۳۹۲ به دامنه شمول فرزندخواندگی اضافه شد، شامل کودکانی است که والدین یا جد پدری آن ها صلاحیت نگهداری و تربیت را ندارند. این عدم صلاحیت می تواند ناشی از عواملی مانند اعتیاد، فساد اخلاقی، بیماری های روانی حاد یا هر دلیل دیگری باشد که به تشخیص دادگاه، حتی با نصب امین یا ناظر نیز امکان بهبود شرایط وجود نداشته باشد. این تغییر قانونی، گام مهمی در جهت حمایت از کودکانی بود که علی رغم داشتن والدین، در معرض آسیب های جدی قرار داشتند.
شرایط عمومی متقاضیان سرپرستی فرزند: چه کسانی می توانند بچه از پرورشگاه بگیرند؟
پذیرش سرپرستی یک کودک، مسئولیت بزرگی است که نیازمند برخورداری متقاضیان از شرایط خاصی است. سازمان بهزیستی و مراجع قضایی، با بررسی دقیق این شرایط، صلاحیت متقاضیان را احراز می کنند تا بهترین بستر برای رشد و بالندگی کودک فراهم شود.
اولویت های قانونی برای فرزندخواندگی
قانون گذار، با در نظر گرفتن مصالح اجتماعی و روانی کودکان، اولویت هایی را برای متقاضیان سرپرستی تعیین کرده است. این اولویت ها به شرح زیر است:
- زوجین بدون فرزند: متقاضیانی که حداقل پنج سال از تاریخ ازدواج دائم و رسمی آن ها گذشته و به تشخیص پزشکی قانونی قادر به فرزندآوری نباشند. همچنین، حداقل یکی از زوجین باید بیش از سی سال سن داشته باشد. در صورتی که عدم امکان بچه دار شدن به طور قطعی توسط پزشکی قانونی تایید شود، شرط پنج سال از ازدواج لغو می گردد.
- زوجین دارای فرزند: خانواده هایی که دارای فرزند بوده و تمایل به پذیرش فرزند دیگری دارند، در اولویت دوم قرار می گیرند. در این حالت نیز حداقل یکی از زوجین باید بالای سی سال سن داشته باشد.
- زنان و دختران بدون شوهر: زنانی که حداقل سی سال سن دارند و فاقد همسر هستند، می توانند منحصراً سرپرستی یک فرزند دختر را بر عهده بگیرند. این گروه در اولویت سوم قرار دارند.
در شرایط یکسان، اولویت با زوجینی است که سن کمتری دارند (زیر پنجاه سال بر بالای پنجاه سال ارجحیت دارند).
شرایط الزامی برای تمامی متقاضیان
علاوه بر اولویت های فوق، تمامی متقاضیان سرپرستی فرزند باید دارای شرایط عمومی و الزامی زیر باشند:
- تابعیت ایرانی: متقاضیان باید تابعیت جمهوری اسلامی ایران را داشته باشند. در صورتی که در خارج از ایران سکونت دارند، می توانند درخواست خود را از طریق سفارتخانه های ایران به سازمان بهزیستی ارسال کنند.
- اعتقاد به یکی از ادیان رسمی کشور: متقاضیان باید به یکی از ادیان شناخته شده در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (اسلام، مسیحیت، یهود، زرتشت) اعتقاد داشته باشند.
- سلامت جسمی و روانی: عدم ابتلا به بیماری های واگیردار یا صعب العلاج که مانع از تربیت و نگهداری صحیح کودک شود. همچنین، متقاضیان باید از سلامت روانی کافی برای پذیرش این مسئولیت خطیر برخوردار باشند و گواهی سلامت جسمی و روانی از مراجع معتبر ارائه دهند.
- توانایی تربیت و نگهداری کودک: این توانایی شامل صلاحیت اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی است. متقاضیان باید اثبات کنند که محیطی مناسب و امن برای رشد و تربیت کودک فراهم خواهند کرد.
- نداشتن محکومیت جزایی مؤثر: متقاضیان نباید دارای سابقه محکومیت کیفری مؤثر باشند.
- تمکن مالی قابل قبول: هرچند ثروت زیاد ملاک نیست، اما متقاضیان باید توانایی مالی لازم برای تامین نیازهای اساسی کودک (خوراک، پوشاک، مسکن، تحصیل، درمان) را داشته باشند. این تمکن مالی با ارائه مدارک شغلی، فیش حقوقی، پروانه کسب و سند مالکیت یا اجاره نامه بررسی می شود.
- عدم اعتیاد: نداشتن اعتیاد به الکل، مواد مخدر یا هرگونه مواد روان گردان الزامی است.
- محجور نبودن: متقاضیان نباید محجور باشند (یعنی از نظر قانونی، عاقل و بالغ و رشید محسوب شوند).
- رضایت کامل و همزمان زوجین: در صورتی که متقاضیان زن و شوهر باشند، رضایت کامل و همزمان هر دو برای پذیرش سرپرستی الزامی است.
تضمین آینده کودکان بی سرپرست و بدسرپرست، اصلی ترین وظیفه سازمان بهزیستی و قوه قضائیه در فرآیند فرزندخواندگی است؛ از این رو، سخت گیری در احراز صلاحیت متقاضیان، نه تنها بوروکراسی نیست، بلکه صیانت از حقوق بنیادین این کودکان است.
برای درک بهتر اولویت بندی متقاضیان، جدول زیر خلاصه شرایط را ارائه می دهد:
| اولویت | گروه متقاضی | شرایط خاص | نکات کلیدی |
|---|---|---|---|
| اول | زوجین بدون فرزند | حداقل 5 سال از ازدواج گذشته، گواهی عدم توانایی فرزندآوری از پزشکی قانونی، حداقل یکی از زوجین بالای 30 سال. | در صورت تایید قطعی عدم باروری، شرط 5 سال حذف می شود. |
| دوم | زوجین دارای فرزند | حداقل یکی از زوجین بالای 30 سال. | تمایل به پذیرش فرزند بیشتر. |
| سوم | زنان و دختران بدون شوهر | حداقل 30 سال سن. | منحصراً برای سرپرستی فرزند دختر. |
راهنمای گام به گام مراحل گرفتن بچه از پرورشگاه: از ثبت نام تا دریافت فرزند
فرآیند گرفتن بچه از پرورشگاه یک سلسله مراتب اداری و قضایی را شامل می شود که با دقت و نظارت کامل سازمان بهزیستی و دادگاه خانواده پیگیری می گردد. در ادامه به تشریح گام های اصلی این فرآیند می پردازیم:
گام 1: ثبت نام اولیه و جمع آوری مدارک
نقطه آغازین فرآیند فرزندخواندگی، ثبت نام در سامانه ملی فرزندخواندگی سازمان بهزیستی است. متقاضیان باید به آدرس اینترنتی http://adoption.behzisti.net مراجعه کرده و با ایجاد حساب کاربری، اطلاعات اولیه خود را وارد نمایند. پس از ثبت نام، نیاز به بارگذاری مدارک زیر با کیفیت مطلوب و خوانا است:
- تصویر کلیه صفحات شناسنامه ایرانی متقاضیان
- تصویر کارت ملی متقاضیان
- تصویر کارت پایان خدمت یا کارت معافیت از خدمت (برای آقایان)
- تصویر سند ازدواج زوجین متقاضی
- تصویر آخرین مدرک تحصیلی متقاضیان
- تصویر سند مالکیت یا مبایعه نامه منزل یا اجاره نامه محل سکونت
- اصل یا تصویر گواهی اشتغال به کار یا تعیین میزان تقریبی درآمد (مانند حکم کارگزینی، فیش حقوقی، پروانه کسب و…)
- تصویر مدارک بیمه پایه اجتماعی
- اصل گواهی پزشک متخصص زنان و زایمان مبنی بر عدم امکان بچه دار شدن (برای زوجین فاقد فرزندی که پنج سال از ازدواج آنان گذشته و خواهان اولویت اول هستند. این گواهی متعاقباً باید توسط پزشکی قانونی نیز تایید شود.)
پس از بارگذاری موفقیت آمیز مدارک، یک پیامک حاوی کد رهگیری برای متقاضیان ارسال می شود. لازم به ذکر است که تصاویر مدارک باید از روی اصل اسناد و با کیفیت بالا تهیه شوند و پس از اعلام بهزیستی، در یکی از دفاتر اسناد رسمی برابر اصل گردند.
گام 2: مصاحبه، بازدید مددکاری و ارزیابی صلاحیت
بعد از ثبت نام و تکمیل مدارک، نوبت به مرحله ارزیابی دقیق تر می رسد. این مرحله شامل موارد زیر است:
- مصاحبه اولیه: مددکاران سازمان بهزیستی با متقاضیان مصاحبه ای انجام می دهند تا با انگیزه ها، انتظارات و شرایط کلی آن ها آشنا شوند.
- بازدید مددکاری از محل زندگی: مددکاران برای بررسی محیط زندگی و اطمینان از مناسب بودن آن برای کودک، از منزل متقاضیان بازدید می کنند.
- معرفی به روانشناس معتمد: متقاضیان به روانشناس معتمد سازمان معرفی می شوند تا تاییدیه سلامت روان و آمادگی آن ها برای پذیرش مسئولیت فرزندخواندگی اخذ گردد. این فرآیند ممکن است شامل چند جلسه مشاوره باشد.
- اخذ گواهی های عدم اعتیاد و عدم سوء پیشینه: متقاضیان باید از مراجع ذی صلاح، گواهی عدم اعتیاد و عدم سوء پیشینه کیفری دریافت و ارائه دهند.
گام 3: مرحله انتظار و تطبیق کودک
پس از تایید صلاحیت های اولیه، متقاضیان وارد مرحله انتظار می شوند. طولانی بودن صف انتظار برای فرزندخواندگی، به خصوص برای نوزادان دختر سالم، امری رایج است. دلایل اصلی این موضوع عبارتند از:
- عدم مسئولیت بهزیستی در تامین کودک: سازمان بهزیستی متولی تامین کودک برای فرزندپذیران نیست، بلکه کودکان واجد شرایطی را که توسط مراجع قضایی بی سرپرست یا بدسرپرست اعلام شده اند، به خانواده های حائز شرایط معرفی می کند. این پروسه قضایی زمان بر است.
- احراز صلاحیت دقیق خانواده ها: بهزیستی و دادگاه در انتخاب بهترین خانواده برای هر کودک دقت و وسواس زیادی به خرج می دهند و این امر مستلزم بررسی های زمان بر است.
- عوامل موثر بر زمان انتظار: سن، جنسیت و وضعیت سلامتی کودک درخواستی از مهم ترین عوامل تاثیرگذار بر طول زمان انتظار هستند. متقاضیان نوزادان دختر سالم معمولاً طولانی ترین زمان انتظار را دارند. در مقابل، پذیرش سرپرستی کودکان با سنین بالاتر (به ویژه پسران بالای 6 سال)، کودکان دارای معلولیت یا بیماری خاص، می تواند زمان انتظار را به طور قابل توجهی کاهش دهد.
گام 4: آشنایی و تعامل با کودک
پس از یافتن کودکی که شرایط واگذاری او توسط مراجع قضایی تایید شده و با پروفایل خانواده متقاضی تطبیق داشته باشد، مرحله آشنایی آغاز می شود. این مرحله شامل:
- دیدارهای اولیه: متقاضیان فرصت می یابند تا با کودک مورد نظر خود دیدار کرده و تعاملی اولیه داشته باشند.
- ارزیابی پذیرش متقابل: مددکاران و روانشناسان، میزان پذیرش و تعامل مثبت بین کودک و متقاضیان را ارزیابی می کنند. در برخی موارد، اگر تعامل مناسبی بین کودک و خانواده اولیه شکل نگیرد، امکان پیشنهاد تا سه کودک مختلف به متقاضیان وجود دارد.
گام 5: صدور حکم سرپرستی
پس از تایید موفقیت آمیز مراحل پیشین و شکل گیری ارتباط عاطفی مناسب، مراحل قضایی صدور حکم سرپرستی پیگیری می شود:
- صدور حکم موقت 6 ماهه: قاضی دادگاه خانواده، حکم سرپرستی موقت را برای مدت شش ماه صادر می کند. در این دوره، کودک به صورت آزمایشی در خانواده جدید زندگی می کند.
- مرحله نظارت کارشناسان بهزیستی: در طول دوره شش ماهه موقت، کارشناسان بهزیستی نظارت مستمری بر وضعیت کودک و خانواده دارند تا از سلامت روانی و عاطفی کودک و توانایی خانواده در نگهداری او اطمینان حاصل کنند.
- تایید نهایی و تبدیل حکم به حکم قطعی: پس از موفقیت آمیز بودن دوره آزمایشی و تایید کارشناسان بهزیستی، دادگاه حکم موقت را به حکم قطعی سرپرستی تبدیل می کند. با صدور حکم قطعی، رابطه سرپرستی رسمیت یافته و تمامی حقوق قانونی برای کودک در قبال والدین خوانده (به جز ارث) ایجاد می شود.
مدت زمان تقریبی هر یک از مراحل فرزندخواندگی، بسته به شرایط پرونده، تعداد متقاضیان، و نوع کودک درخواستی متفاوت است. با این حال، در صورت وجود کودک واجد شرایط و همکاری متقاضیان، این فرآیند می تواند در مدت زیر 6 ماه نیز تکمیل شود. اما برای نوزادان دختر سالم، این زمان به طور معمول طولانی تر است.
جنبه های حقوقی و قانونی تکمیلی فرزندخواندگی در ایران
فرزندخواندگی علاوه بر جنبه های عاطفی و اجتماعی، دارای ابعاد حقوقی پیچیده ای است که در قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست (مصوب ۱۳۹۲) به تفصیل به آن پرداخته شده است. آگاهی از این قوانین برای متقاضیان سرپرستی ضروری است.
قوانین جدید و تسهیلات (با تاکید بر قانون ۱۳۹۲)
قانون سال ۱۳۹۲ با رویکردی جامع تر و حمایتی تر نسبت به قوانین پیشین، تغییرات مهمی را در زمینه فرزندخواندگی ایجاد کرد:
- اختیارات دادگاه خانواده: صدور حکم سرپرستی، کاملاً در صلاحیت دادگاه های خانواده قرار گرفت و با قاطعیت بیشتری پیگیری می شود.
- تفاوت های قبل و بعد از سال ۱۳۹۲: یکی از مهم ترین تفاوت ها، افزودن «کودکان بدسرپرست» به لیست کودکان قابل سرپرستی بود. این تغییر، امکان حمایت از کودکانی را فراهم آورد که علی رغم داشتن والدین، به دلیل عدم صلاحیت آن ها، در معرض آسیب های جدی قرار داشتند. همچنین، این قانون تلاش کرد تا فرآیند را شفاف تر و سریع تر کند، هرچند که پیچیدگی های ذاتی این حوزه همچنان وجود دارد.
شناسنامه و هویت فرزندخوانده
پس از صدور حکم قطعی سرپرستی، هویت قانونی فرزندخوانده دستخوش تغییراتی می شود تا او بتواند با هویت جدید در خانواده سرپرست زندگی کند:
- تغییر نام خانوادگی: نام خانوادگی فرزندخوانده به نام خانوادگی والدین خوانده تغییر می یابد و این موضوع در شناسنامه جدید او ثبت می شود.
- درج اطلاعات در توضیحات شناسنامه: مطابق ماده ۲۲ قانون حمایت از کودکان بی سرپرست و بدسرپرست، در قسمت توضیحات شناسنامه فرزندخوانده، مفاد حکم سرپرستی و همچنین نام و نام خانوادگی والدین واقعی او (در صورت مشخص بودن) قید می شود. این امر به حفظ حقوق کودک و آگاهی او از هویت واقعی اش در آینده کمک می کند.
- حفظ سوابق هویت واقعی: تبصره ۱ ماده ۲۲ همین قانون تاکید دارد که اداره ثبت احوال مکلف است سوابق هویت و نسبت واقعی طفل را در پرونده وی حفظ کند. این اطلاعات محرمانه بوده و تنها در صورت نیاز و با دستور قضایی قابل دسترسی است.
- نقش وکیل در اخذ شناسنامه جدید: اگرچه فرآیند تغییر شناسنامه باید به صورت قانونی انجام شود، اما گاهی اوقات ممکن است در ادارات ثبت احوال موانعی ایجاد شود. در این شرایط، بهره گیری از کمک یک وکیل دادگستری که به قوانین ثبت احوال و خانواده مسلط است، می تواند به تسریع و تسهیل این فرآیند کمک کند و در صورت لزوم، دعوای حقوقی برای الزام ثبت احوال به صدور شناسنامه جدید را پیگیری نماید.
محرمیت فرزندخوانده
مسئله محرمیت فرزندخوانده یکی از دغدغه های شرعی مهم برای خانواده های متقاضی است. از آنجا که فرزندخواندگی، رابطه نسبی ایجاد نمی کند، فرزندخوانده به طور خودکار به والدین خوانده و سایر اعضای خانواده آن ها محرم نمی شود. در این خصوص، خانواده ها می توانند با مراجعه به مرجع تقلید خود، از احکام و روش های شرعی موجود برای ایجاد محرمیت (مانند رضاع یا ازدواج موقت) اطلاع کسب کرده و بر اساس آن عمل کنند. سازمان بهزیستی در این زمینه محدودیت رسمی ایجاد نمی کند و راهکار شرعی به عهده خانواده است.
ارث فرزندخوانده
یکی دیگر از تفاوت های اساسی فرزندخواندگی با فرزند طبیعی، در موضوع ارث است. بر اساس قوانین مدنی ایران که مبنای شرعی دارد، ارث تنها از طریق «نسب» (رابطه خونی) یا «سبب» (رابطه زوجیت) برقرار می شود. از آنجا که فرزندخوانده رابطه نسبی با والدین خوانده ندارد، به طور خودکار از آن ها ارث نمی برد. اما قانون گذار برای تضمین آینده مالی فرزندخوانده، راهکارهایی را پیش بینی کرده است:
- وصیت تا یک سوم اموال: والدین خوانده می توانند تا یک سوم اموال خود را به نفع فرزندخوانده وصیت کنند. این وصیت پس از فوت آن ها لازم الاجرا خواهد بود.
- تملیک بخشی از اموال: ماده ۱۴ قانون حمایت از کودکان بی سرپرست و بدسرپرست صراحتاً بیان می دارد که دادگاه در صورت صلاحدید و برای رعایت مصالح کودک، می تواند متقاضی سرپرستی را ملزم کند تا بخشی از اموال یا حقوق خود را به کودک یا نوجوان تحت سرپرستی تملیک کند. نوع و میزان این مال به تشخیص دادگاه است. در مواردی که اخذ تضمین عینی ممکن یا به مصلحت نباشد، دادگاه می تواند دستور اخذ تعهد کتبی به تملیک بخشی از اموال در آینده را صادر کند.
هدف از این ماده قانونی، تضمین آینده مالی فرزندخوانده است تا او پس از فوت والدین خوانده، دچار مشکلات اقتصادی نشود و از حمایت های مالی لازم برخوردار باشد.
حضانت فرزندخوانده پس از طلاق والدین خوانده
در صورتی که والدین خوانده به هر دلیلی تصمیم به جدایی بگیرند، مسئله حضانت فرزندخوانده مطرح می شود. در این خصوص، قوانین مربوط به حضانت فرزندخوانده، شباهت زیادی به قوانین حضانت فرزندان طبیعی دارد و دادگاه با در نظر گرفتن «مصلحت و صلاح کودک»، تصمیم گیری می کند.
- قوانین مشابه حضانت فرزندان طبیعی: اصول کلی حضانت در قانون مدنی ایران، برای فرزندخوانده نیز اعمال می شود. بدین ترتیب، حضانت فرزندخوانده تا هفت سالگی با مادرخوانده (در صورت صلاحیت) و پس از آن تا سن بلوغ با پدرخوانده (در صورت صلاحیت) خواهد بود. پس از بلوغ، کودک مختار است که با هر یک از والدین خوانده که تمایل دارد، زندگی کند.
- ملاک مصلحت و صلاح کودک: نکته حائز اهمیت این است که دادگاه در هر مرحله، همواره مصلحت و صلاح کودک را در اولویت قرار می دهد. این بدان معناست که اگر مادرخوانده یا پدرخوانده، به هر دلیلی (مانند اعتیاد، فساد اخلاقی، بیماری روانی حاد، یا اشتغال به کارهای منافی با مصلحت کودک) صلاحیت نگهداری از فرزند را نداشته باشند، دادگاه می تواند حتی پیش از هفت سالگی حضانت را از مادرخوانده سلب کرده و به پدرخوانده واگذار نماید. در موارد نادر که هیچ یک از والدین خوانده صلاحیت نداشته باشند، دادگاه می تواند حکم سرپرستی را لغو کرده و کودک را به سازمان بهزیستی بازگرداند یا حضانت را به شخص حقیقی یا حقوقی دیگری بسپارد.
- اولویت با مادر برای فرزند دختر: در صورت طلاق والدین خوانده و اگر فرزندخوانده دختر باشد، غالباً اولویت حضانت با مادرخوانده است؛ زیرا همجنس بودن مادر و فرزند دختر، معمولاً به مصلحت کودک تشخیص داده می شود و می تواند در رشد و تربیت او مؤثرتر باشد.
آمار و فرهنگ سازی در فرزندخواندگی در ایران
پدیده فرزندخواندگی در ایران با چالش ها و واقعیت های آماری خاص خود روبروست که نیازمند توجه و فرهنگ سازی گسترده است. بررسی این آمارها، درک عمیق تری از نیازهای موجود و ضرورت های فرهنگی برای تسهیل این فرآیند ارائه می دهد.
آمار کلی و توزیع سنی و جنسیتی کودکان در بهزیستی
آمارها نشان می دهد که توزیع جنسیتی کودکان در مراکز بهزیستی تقریباً برابر است؛ یعنی حدود ۵۰ درصد دختر و ۵۰ درصد پسر هستند. اما تقاضای خانواده ها برای سرپرستی کودکان، توزیع نامتوازنی دارد:
- اغلب متقاضیان، نوزاد دختر می خواهند: آمارها حاکی از آن است که حدود ۹۹ درصد متقاضیان در مرحله اول، تمایل به پذیرش سرپرستی یک نوزاد دختر سالم دارند. این تقاضای بالا برای گروه خاصی از کودکان، منجر به طولانی شدن صف انتظار برای این دسته از متقاضیان می شود.
- ماندگاری کودکان با سن بالاتر و پسران: به دلیل تقاضای کم برای کودکان با سنین بالاتر (به ویژه پسران بالای ۳ سال) یا کودکان دارای معلولیت و بیماری خاص، این گروه از کودکان مدت زمان بیشتری را در مراکز شبه خانواده بهزیستی سپری می کنند و دیرتر به آغوش خانواده راه می یابند. حدود ۸۰ درصد از فرزندخواندگی های اخیر در محدوده سنی ۰ تا ۳ سال صورت گرفته و فرزندخواندگی در سنین بالاتر، متقاضی بسیار کمتری دارد.
- آمار فرزندخواندگی (مثال): بر اساس گزارش های موجود، به عنوان مثال، در شش ماهه نخست سال ۱۳۹۹، تعداد ۵۳۹ فرزند بهزیستی در سراسر کشور به فرزندخواندگی رفته اند. از این تعداد، ۲۸ فرزند دارای معلولیت بوده اند که نشان دهنده گام های اولیه در پذیرش این کودکان است. استان تهران معمولاً بیشترین آمار فرزندخواندگی را در کشور دارد.
اهمیت فرهنگ سازی برای پذیرش کودکان با سنین بالاتر یا نیازهای خاص
با توجه به آمار فوق، فرهنگ سازی در جامعه برای تغییر الگوهای تقاضا و تشویق خانواده ها به پذیرش سرپرستی کودکان با سنین بالاتر، پسران و یا کودکان دارای نیازهای خاص، از اهمیت حیاتی برخوردار است. این فرهنگ سازی می تواند از طریق راهکارهای زیر محقق شود:
- نقش رسانه ها: رسانه ها، به خصوص با ساخت سریال ها، فیلم ها و برنامه های تلویزیونی که به موضوع فرزندخواندگی می پردازند، می توانند تاثیر بسزایی در تغییر نگرش جامعه داشته باشند. نمایش موفقیت ها و شادی های خانواده هایی که کودکان با نیازهای خاص یا سنین بالاتر را پذیرفته اند، می تواند الهام بخش دیگران باشد. سریال هایی مانند بچه مهندس، علی رغم برخی انتقادات، تاثیری مثبت در افزایش علاقه عمومی به فرزندخواندگی داشتند.
- مشاوره های تخصصی: سازمان بهزیستی و مشاوران می توانند با ارائه اطلاعات دقیق و رفع نگرانی های بی اساس، خانواده ها را تشویق کنند تا گزینه های متنوع تری را برای فرزندخواندگی در نظر بگیرند.
- تجربیات موفق: به اشتراک گذاری داستان های موفقیت آمیز خانواده های سرپرست، می تواند باورها و کلیشه های نادرست را از بین ببرد و نشان دهد که عشق و مراقبت، فراتر از سن و جنسیت و وضعیت جسمانی کودک است.
عدم پنهان کردن واقعیت فرزندخواندگی از کودک
یکی از نکات روانشناختی بسیار مهم در فرزندخواندگی، عدم پنهان کردن واقعیت پذیرش سرپرستی از خود کودک است. تحقیقات و تجربیات نشان داده که اگر کودک در سنین بالاتر از این حقیقت مطلع شود، لطمات روحی و روانی عمیق و جبران ناپذیری را متحمل می شود. در حالی که اگر از ابتدا با این واقعیت بزرگ شود و والدین خوانده این موضوع را به شیوه ای مناسب و متناسب با سن او توضیح دهند، آسیب پذیری او به مراتب کمتر خواهد بود. پنهان کاری، نه تنها به رابطه اعتماد بین والدین و فرزند آسیب می رساند، بلکه می تواند هویت یابی کودک را نیز با چالش مواجه کند. شفافیت و صداقت، پایه و اساس یک رابطه سالم و پایدار در فرزندخواندگی است.
چالش ها و نکات مهم در فرآیند گرفتن بچه از پرورشگاه
فرآیند گرفتن بچه از پرورشگاه، با وجود تمام جنبه های مثبت و ارزشمند خود، می تواند با چالش ها و نکات مهمی نیز همراه باشد که آگاهی از آن ها برای متقاضیان و تصمیم گیرندگان ضروری است.
فسخ فرزندخواندگی و آسیب های آن
یکی از دردناک ترین رویدادها در فرآیند فرزندخواندگی، فسخ آن است. هرچند آمار فسخ فرزندخواندگی در طول سال ها کاهش یافته، اما حتی یک مورد فسخ نیز می تواند لطمات روحی و روانی جبران ناپذیری به کودک وارد کند. سعید بابایی، مدیرکل دفتر امور کودکان و نوجوانان سازمان بهزیستی، در این باره تاکید کرده است که برخی خانواده ها که با احساسات و بدون بررسی دقیق به جلو می آیند، پس از مدتی با تاب نیاوردن حرف اطرافیان یا دلزدگی، بزرگترین لطمه را به کودک وارد می کنند. به همین دلیل، سازمان بهزیستی از ابتدا بررسی های دقیقی را انجام می دهد تا از وقوع این اتفاق ناگوار جلوگیری شود. فسخ فرزندخواندگی، تجربه سختی است که می تواند اعتماد کودک به محیط خانواده و جامعه را خدشه دار کند.
شفافیت سامانه ملی فرزندخواندگی
با راه اندازی «سامانه ملی فرزندخواندگی»، گام مهمی در جهت شفاف سازی و استانداردسازی فرآیند برداشته شده است. این سامانه امکان ارزیابی و رصد شفاف روند فرزندخواندگی توسط استان ها را فراهم می آورد و خطای انسانی یا سوءاستفاده های احتمالی را به حداقل می رساند. این سامانه به متقاضیان کمک می کند تا از مراحل پرونده خود آگاه شوند و در صورت بروز هرگونه احساس اجحاف یا مشکل، می توانند از طریق بخش پرسش و پاسخ سامانه یا سامانه دیدبان سازمان بهزیستی (با شماره تماس ۱۴۸۲) مراتب را به ستاد کشوری مطرح نمایند. این شفافیت، اعتماد عمومی به فرآیند فرزندخواندگی را افزایش می دهد.
جلوگیری از جدایی خواهر و برادر
در گذشته، گاهی اوقات پیش می آمد که خواهر و برادران در مراکز نگهداری، از یکدیگر جدا شده و به خانواده های مختلفی سپرده می شدند. این جدایی، مشکلات روانی و عاطفی عمیقی برای کودکان ایجاد می کرد. قانون و رویه های جدید سازمان بهزیستی، بر حفظ ارتباط و یکپارچگی خانواده های زیستی کودکان (مانند خواهر و برادر) پافشاری دارند. تلاش می شود تا در صورت امکان، خواهر و برادران با هم به سرپرستی یک خانواده سپرده شوند تا از آسیب های ناشی از جدایی در سنین پایین جلوگیری شود.
تضمین آینده مالی کودک
همانطور که پیشتر اشاره شد، با توجه به عدم ارث بری فرزندخوانده از والدین سرپرست، قانون گذار در ماده ۱۴ قانون حمایت از کودکان بی سرپرست و بدسرپرست، تدابیری برای تضمین آینده مالی آن ها اندیشیده است. دادگاه می تواند متقاضی سرپرستی را ملزم به تملیک بخشی از اموال یا حقوق خود به نام کودک کند یا تعهد کتبی برای این امر در آینده اخذ نماید. این شرط نه تنها برای امنیت مالی کودک اهمیت دارد، بلکه نشان دهنده مسئولیت پذیری و تعهد بلندمدت خانواده سرپرست نسبت به آینده فرزند است. دادگاه با سنجش شرایط خانواده متقاضی، نوع و میزان این تضمین را تعیین می کند و در مواردی که اعطای سرپرستی بدون این شرط به مصلحت کودک باشد، می تواند از اجرای آن صرف نظر کند.
این چالش ها و نکات، همگی بر اهمیت آماده سازی دقیق، آگاهی کامل و تعهد عمیق متقاضیان در این مسیر تاکید دارند. فرزندخواندگی نه تنها یک فرآیند حقوقی، بلکه یک پیمان عمیق عاطفی و اجتماعی است که نیازمند پشتیبانی و نظارت مستمر است.
سوالات متداول
آیا برای فرزندخواندگی حتماً باید وکیل گرفت؟
خیر، الزام قانونی برای گرفتن وکیل در فرآیند فرزندخواندگی وجود ندارد. متقاضیان می توانند خودشان تمامی مراحل را طی کنند. اما با توجه به پیچیدگی های حقوقی، اداری و نیاز به جمع آوری و ارائه مدارک دقیق، استفاده از خدمات یک وکیل متخصص در امور خانواده و فرزندخواندگی می تواند به تسریع فرآیند، جلوگیری از اشتباهات احتمالی و اطمینان از رعایت کامل حقوق قانونی متقاضیان و کودک کمک شایانی کند، به ویژه در مراحل قضایی و اخذ شناسنامه جدید.
آیا فرزندخوانده از والدین واقعی خود ارث می برد؟
بله، فرزندخوانده از والدین واقعی خود و هر کس که با او رابطه نسبی داشته باشد، ارث می برد. رابطه فرزندخواندگی، رابطه نسبی طبیعی با والدین واقعی را از بین نمی برد و تنها یک رابطه حقوقی جدید با والدین خوانده ایجاد می کند. در واقع، این فرزندخوانده است که از والدین خوانده خود به طور خودکار ارث نمی برد، اما از والدین طبیعی اش طبق قوانین ارث بهره مند خواهد شد.
آیا وضعیت مالی تنها عامل تعیین کننده در فرزندخواندگی است؟
خیر، وضعیت مالی تنها عامل تعیین کننده نیست، بلکه یکی از عوامل مهم به شمار می رود. سازمان بهزیستی و دادگاه خانواده، مجموعه ای از صلاحیت ها را از جمله تمکن مالی، سلامت جسمی و روانی، صلاحیت اخلاقی و اجتماعی، اعتقادات مذهبی، نداشتن سابقه کیفری و اعتیاد را بررسی می کنند. هدف اصلی، یافتن بهترین خانواده ای است که بتواند آینده ای امن و شایسته را برای کودک فراهم آورد، که این آینده تنها با ثروت زیاد تضمین نمی شود.
آیا زنان مجرد می توانند پسر به سرپرستی بگیرند؟
بر اساس قانون فعلی حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست در ایران، زنان و دختران بدون شوهر (مجرد) که حداقل سی سال سن دارند، منحصراً حق سرپرستی اناث (فرزند دختر) را خواهند داشت. بنابراین، زنان مجرد نمی توانند پسر به سرپرستی بگیرند.
در صورت کشف والدین واقعی، وضعیت سرپرستی چه می شود؟
در صورتی که پس از اعطای سرپرستی، والدین واقعی کودک پیدا شوند و صلاحیت لازم برای نگهداری از فرزند خود را داشته باشند، دادگاه با در نظر گرفتن مصلحت و سلامت روانی کودک تصمیم گیری می کند. لغو حکم سرپرستی قطعی به سادگی صورت نمی گیرد و مصلحت عالیه کودک در اولویت قرار دارد. دادگاه تمامی جوانب را بررسی کرده و اگر تشخیص دهد که بازگشت کودک به خانواده زیستی اش به صلاح اوست، می تواند حکم سرپرستی را لغو کند. اما این فرآیند با دقت و احتیاط فراوان و با در نظر گرفتن تمامی ابعاد روانشناختی و عاطفی کودک انجام می شود.
آیا امکان فسخ فرزندخواندگی وجود دارد؟
بله، در شرایط خاص و بسیار محدود امکان فسخ فرزندخواندگی وجود دارد. این شرایط معمولاً شامل عدم صلاحیت والدین خوانده (مثلاً به دلیل اعتیاد، سوءرفتار، یا بیماری روانی حاد که سلامت کودک را به خطر اندازد) یا فاش شدن اطلاعات نادرست در زمان درخواست سرپرستی است. اما فسخ فرزندخواندگی آخرین راهکار و تنها در صورتی است که مصلحت و جان کودک در خطر باشد. همانطور که پیشتر نیز اشاره شد، فسخ فرزندخواندگی ضربه روحی بسیار بزرگی به کودک وارد می کند و به همین دلیل، سازمان بهزیستی و دادگاه ها تمام تلاش خود را می کنند تا از ابتدا، صلاحیت خانواده ها را به دقت بررسی کرده و از وقوع چنین رخدادی جلوگیری کنند.
نتیجه گیری و توصیه های نهایی
گرفتن بچه از پرورشگاه یا فرزندخواندگی، اقدامی عمیقاً انسانی و ارزشمند است که می تواند مسیر زندگی یک کودک را به سوی آینده ای روشن تغییر دهد و کانون خانواده ای را با عشق و امید پر کند. این فرآیند، هرچند پیچیدگی های قانونی و اداری خاص خود را دارد، اما با آگاهی، صبر و تعهد، قابل طی کردن است.
متقاضیان باید با مطالعه دقیق قوانین و مقررات مربوطه، آمادگی روحی و روانی کامل برای پذیرش مسئولیت های فرزندخواندگی را کسب کنند. این مسئولیت نه تنها شامل تامین نیازهای مادی، بلکه شامل فراهم آوردن محیطی سرشار از محبت، امنیت، تربیت صحیح و درک عمیق از هویت و گذشته کودک است. شفافیت با کودک در مورد وضعیت فرزندخواندگی، از ابتدای راه، یک اصل روانشناختی مهم است که به سلامت روان و هویت یابی او کمک شایانی می کند. سازمان بهزیستی کشور، با سامانه ملی فرزندخواندگی و نظارت های دقیق مددکاران و روانشناسان، تمام تلاش خود را برای تطبیق بهترین خانواده ها با کودکان نیازمند سرپرستی به کار می گیرد.
تصمیم به فرزندخواندگی، یک تعهد مادام العمر است که نیازمند مسئولیت پذیری بالا و آمادگی برای مواجهه با چالش های احتمالی است. توصیه می شود که متقاضیان، پیش از هر اقدامی، با مشاوران متخصص در سازمان بهزیستی و همچنین متخصصان حقوقی مشورت کرده تا با دیدی واقع بینانه و اطلاعاتی جامع، قدم در این راه پربرکت بگذارند. هر کودک، آرزوی داشتن یک خانواده را در دل دارد و شما می توانید ناجی این آرزو باشید.