تصویر برات و سفته
تصویر برات و سفته: راهنمای جامع، مقایسه کامل و نمونه های پر شده
برات و سفته دو سند تجاری کلیدی در معاملات اقتصادی هستند که هر یک کارکردها و الزامات حقوقی خاص خود را دارند. شناخت دقیق این اسناد برای فعالان اقتصادی، دانشجویان و حتی افراد عادی، جهت تضمین صحت و اعتبار مبادلات، از اهمیت بالایی برخوردار است. این مقاله به تفضیل و با رویکردی بصری، به بررسی ماهیت، نحوه پر کردن، تفاوت ها و جنبه های حقوقی برات و سفته می پردازد تا راهنمایی جامع برای درک این ابزارهای مالی ارائه دهد.
برات (Bill of Exchange) چیست؟
برات یکی از مهم ترین اسناد تجاری است که نقش حیاتی در مبادلات بازرگانی ایفا می کند. این سند در واقع یک دستور پرداخت است که طی آن، شخصی (برات کش) به شخص دیگری (برات گیر) دستور می دهد که در زمان مشخص، مبلغ معینی را به شخص ثالث (دارنده برات) یا به حواله کرد او پرداخت کند. مبنای حقوقی برات عمدتاً در ماده ۲۲۳ الی ۳۰۴ قانون تجارت ایران تبیین شده است و نشان دهنده یک حواله یا دستور پرداخت وجه است، نه تعهد مستقیم خود برات کش.
طرفین دخیل در برات
یک برات معمولاً سه طرف اصلی دارد که هر یک نقش و مسئولیت حقوقی مشخصی را بر عهده دارند:
- برات کش (صادرکننده یا محیل): شخصی است که برات را صادر می کند و دستور پرداخت وجه را می دهد. وی طلبکار از برات گیر است یا حسابی نزد او دارد.
- برات گیر (محال علیه): شخصی است که دستور پرداخت وجه به او داده شده است. او ممکن است بدهکار برات کش باشد یا برات کش نزد او موجودی داشته باشد. قبولی برات توسط وی، تعهد او را به پرداخت وجه ایجاد می کند.
- دارنده برات (محتال): شخصی است که مبلغ برات باید به او پرداخت شود. این شخص می تواند خود برات کش باشد یا شخص ثالثی که برات به نفع او صادر شده است.
گاهی اوقات، به دلیل ماهیت حواله ای برات، از اصطلاحات «مُحیل» (برات کش)، «مُحالٌ علیه» (برات گیر) و «مُحتال» یا «مُحالٌ له» (دارنده برات) نیز استفاده می شود که ریشه در فقه و حقوق اسلامی دارد و برات را نوعی حواله یا انتقال دین تلقی می کند.
شرایط شکلی و مندرجات الزامی برات
برای اینکه یک سند به عنوان برات شناخته شود و از حمایت های قانونی اسناد تجاری برخوردار گردد، باید شامل مندرجات الزامی مشخصی باشد که در ماده ۲۲۳ قانون تجارت به دقت تصریح شده اند. عدم رعایت این شرایط ممکن است اعتبار تجاری سند را سلب و آن را به یک سند عادی تبدیل کند. این مندرجات عبارت اند از:
- کلمه «برات» که باید در متن سند قید شود.
- تاریخ صدور برات (روز، ماه، سال و محل صدور).
- نام شخصی که باید وجه برات را بپردازد (برات گیر).
- مبلغ برات که به صورت حروف و عدد نوشته می شود (در صورت اختلاف، مبلغ حروفی معتبر است).
- تاریخ پرداخت وجه برات (سررسید).
- مکان پرداخت وجه برات.
- نام شخصی که وجه برات باید به او یا به حواله کرد او پرداخت شود (دارنده برات).
- قید اینکه نسخه اول یا دوم یا سوم و … است (در صورت تعدد نسخ).
- امضاء یا مهر برات کش.
عدم ذکر برخی از این موارد، مانند قید کلمه «برات» یا امضای برات کش، می تواند سند را از اعتبار تجاری ساقط کند.
انواع برات
برات ها را می توان بر اساس معیارهای مختلفی طبقه بندی کرد که رایج ترین آن ها عبارت اند از:
- برات ساده: رایج ترین نوع برات است که در آن برات کش به برات گیر دستور می دهد تا در زمان مشخص به دارنده برات پرداخت کند.
- برات رجوعی: زمانی صادر می شود که برات گیر از قبول یا پرداخت وجه برات اصلی خودداری کند (نکول). در این حالت، دارنده برات می تواند برات جدیدی (برات رجوعی) علیه برات کش یا ظهرنویسان قبلی صادر کند تا خسارات خود را جبران کند.
- برات سازشی (رفاقتی): این نوع برات بدون وجود دین واقعی بین طرفین صادر می شود و هدف اصلی آن کسب اعتبار یا تضمین است. در واقع، برات گیر مدیون برات کش نیست، بلکه صرفاً به منظور کمک به کسب اعتبار برات کش آن را قبول می کند.
- برات خارجی: براتی است که محل صدور و محل پرداخت آن در دو کشور مختلف قرار دارد یا طرفین آن ملیت های متفاوتی دارند. قوانین بین المللی و کنوانسیون های مربوط به اسناد تجاری بر این نوع برات حاکم است.
(تصویر: نمونه خام برات)
نحوه پر کردن برات
پر کردن صحیح برات برای اعتبار حقوقی آن حیاتی است. مراحل و نکات مهم در این زمینه به شرح زیر است:
- کلمه «برات»: اطمینان حاصل کنید که کلمه «برات» در بالای سند درج شده باشد.
- تاریخ و محل صدور: تاریخ دقیق صدور (روز، ماه، سال) و شهر یا محل صدور برات را قید کنید.
- مبلغ: مبلغ برات را هم به عدد و هم به حروف، با دقت کامل وارد کنید. توصیه می شود مبلغ حروفی را پس از عدد بنویسید تا فضای خالی برای اضافه کردن رقم باقی نماند.
- سررسید: تاریخ دقیق پرداخت وجه برات را مشخص کنید. این تاریخ می تواند به صورت معین (مثلاً: ۱۴۰۳/۰۵/۱۵)، به رؤیت (پرداخت بلافاصله پس از ارائه)، یا به وعده از تاریخ رؤیت (مثلاً: دو ماه پس از رؤیت) باشد.
- نام برات گیر: نام و نام خانوادگی یا نام شرکت و آدرس دقیق برات گیر را به وضوح بنویسید.
- نام دارنده: نام و نام خانوادگی یا نام شرکت دارنده برات (شخصی که وجه را دریافت می کند) را وارد کنید. قید عبارت «به حواله کرد» پس از نام دارنده به او امکان انتقال برات را می دهد.
- امضا/مهر برات کش: در نهایت، برات کش باید سند را امضا یا مهر کند. این امضا/مهر نشان دهنده دستور و تعهد او به ایفای نقش در صورت نکول برات گیر است.
(تصویر: نمونه برات پر شده)
قبول برات و نکول برات
قبول برات، عملی حقوقی است که طی آن برات گیر با امضای خود بر روی برات، تعهد می کند که وجه آن را در سررسید پرداخت کند. با قبول برات، برات گیر به مدیون اصلی تبدیل می شود. قبول برات اجباری نیست، حتی اگر برات گیر بدهکار برات کش باشد. اما اگر قبول کرد، نمی تواند از پرداخت وجه امتناع ورزد.
نکول برات، به معنی عدم قبول برات توسط برات گیر است. این امر ممکن است به صورت کلی (عدم قبول کل وجه) یا جزئی (قبول بخشی از وجه) اتفاق بیفتد. نکول، حق رجوع دارنده برات به برات کش و ظهرنویسان قبلی را ایجاد می کند.
ظهرنویسی و انتقال برات
ظهرنویسی (پشت نویسی)، عملی است که طی آن دارنده برات، حقوق خود را به شخص دیگری منتقل می کند. این کار با امضای پشت سند صورت می گیرد. هر ظهرنویس مسئولیت تضامنی در پرداخت وجه برات پیدا می کند. برات تنها از طریق ظهرنویسی یا ارث قابل انتقال است و نمی توان آن را در وجه حامل صادر کرد.
واخواست برات (اعتراض عدم تأدیه/نکول)
واخواست یا اعتراض، سند رسمی است که توسط دارنده برات در صورت نکول (عدم قبول) یا عدم تأدیه (عدم پرداخت) وجه برات توسط برات گیر، تنظیم می شود. این سند توسط دفاتر اسناد رسمی صادر می شود و برای حفظ حقوق دارنده برات و امکان رجوع به برات کش و ظهرنویسان، ضروری است. مهلت واخواست معمولاً ظرف ۱۰ روز از تاریخ سررسید یا نکول است.
برات کش، برات گیر (در صورت قبولی) و کلیه ظهرنویسان در مقابل دارنده برات مسئولیت تضامنی دارند. این بدان معناست که دارنده می تواند برای وصول وجه برات به هر یک از آن ها به صورت منفرد یا جمعی رجوع کند.
مسئولیت تضامنی در برات
ماده ۲۴۹ قانون تجارت صراحتاً بیان می دارد که برات دهنده، برات گیر (که برات را قبول کرده) و ظهرنویس ها در مقابل دارنده برات مسئولیت تضامنی دارند. این ویژگی، یکی از نقاط قوت برات است که امنیت دارنده را افزایش می دهد. دارنده می تواند در صورت عدم پرداخت، به هر یک از مسئولین برات رجوع کند و لزومی به رعایت ترتیب ظهرنویسی نیست.
مالیات و حق تمبر برات
برات نیز مانند سایر اسناد تجاری، مشمول پرداخت حق تمبر است که معادل نیم در هزار مبلغ اسمی برات است. این حق تمبر باید بر روی خود سند ابطال شود. عدم پرداخت یا ابطال حق تمبر، سند را از اعتبار تجاری ساقط نمی کند، اما جرایمی را برای متخلف به همراه خواهد داشت، معمولاً دو برابر مبلغ تمبر ابطال نشده.
سفته (Promissory Note) چیست؟
سفته یک سند تجاری است که ماهیت آن تعهد به پرداخت وجه است. برخلاف برات که دستور پرداخت به شخص ثالث است، سفته تعهد مستقیم صادرکننده به پرداخت مبلغ معینی در سررسید مشخص یا عندالمطالبه به شخص معین یا حامل آن است. سفته ابزاری رایج برای تضمین بدهی ها و معاملات اعتباری در کشور ما محسوب می شود و مبنای حقوقی آن ماده ۳۰۸ قانون تجارت است.
طرفین دخیل در سفته
سفته معمولاً دو طرف اصلی دارد:
- صادرکننده سفته (متعهد): شخصی است که سفته را امضا می کند و تعهد می دهد که مبلغ مندرج در آن را پرداخت کند. او مدیون اصلی محسوب می شود.
- دارنده سفته (طلبکار): شخصی است که سفته به نفع او صادر شده است و حق دریافت وجه سفته را دارد.
شرایط شکلی و مندرجات الزامی سفته
برای اینکه سفته از حمایت های قانونی اسناد تجاری برخوردار شود، باید شامل مندرجات الزامی زیر باشد:
- کلمه «سفته» که باید در متن سند قید شود.
- تاریخ صدور سفته.
- مبلغ سفته که باید به حروف و عدد نوشته شود.
- نام شخصی که سفته در وجه او صادر شده (گیرنده وجه) یا قید عبارت «در وجه حامل».
- تاریخ سررسید پرداخت وجه سفته.
- محل پرداخت (اختیاری، اما توصیه می شود).
- امضاء یا مهر صادرکننده سفته.
عدم ذکر مبلغ یا امضای صادرکننده، سفته را از اعتبار ساقط می کند. عدم ذکر نام گیرنده یا تاریخ سررسید، سفته را به سفته عندالمطالبه تبدیل کرده اما اعتبار آن را سلب نمی کند.
انواع سفته و کاربردهای آن
سفته ها کاربردهای گسترده ای دارند و می توانند بر اساس هدف یا شیوه پرداخت به انواع مختلفی تقسیم شوند:
- سفته عادی (معاملاتی): رایج ترین نوع سفته است که برای تضمین پرداخت بدهی های ناشی از معاملات تجاری یا شخصی صادر می شود.
- سفته ضمانت: برای تضمین انجام تعهدات غیرمالی یا حسن انجام کار صادر می شود. این سفته ها معمولاً با شروطی همراه هستند که پرداخت وجه آن را منوط به عدم انجام تعهد اصلی می کنند. نکات حقوقی سفته ضمانت بسیار حساس است و قید «بابت ضمانت» یا «عدم انجام تعهد» در متن سفته توصیه می شود.
- سفته با تاریخ معین: سفته ای که تاریخ دقیق سررسید پرداخت آن مشخص شده است.
- سفته عندالمطالبه: سفته ای که تاریخ سررسید در آن قید نشده و به محض مطالبه دارنده، باید پرداخت شود.
(تصویر: نمونه خام سفته)
نحوه پر کردن سفته
پر کردن صحیح سفته نیز برای اعتبار آن اهمیت دارد:
- کلمه «سفته»: اطمینان از وجود کلمه «سفته» در بالای سند.
- مبلغ: مبلغ سفته را با دقت، هم به عدد و هم به حروف، بنویسید.
- تاریخ صدور: تاریخ دقیق صدور سفته (روز، ماه، سال) را درج کنید.
- نام گیرنده: نام و نام خانوادگی یا نام شرکت دارنده سفته را بنویسید. اگر قصد دارید سفته در وجه حامل باشد، می توانید این قسمت را خالی بگذارید یا عبارت «در وجه حامل» را قید کنید.
- تاریخ سررسید: تاریخ دقیق پرداخت وجه سفته را مشخص کنید. در صورت عدم درج، سفته عندالمطالبه محسوب می شود.
- امضا/مهر صادرکننده: صادرکننده سفته باید سند را امضا یا مهر کند. این امضا/مهر مهم ترین رکن اعتبار سفته است و نشان دهنده تعهد او به پرداخت است.
(تصویر: نمونه سفته پر شده)
ظهرنویسی و انتقال سفته
سفته نیز مانند برات از طریق ظهرنویسی قابل انتقال است. با ظهرنویسی، دارنده سفته حقوق خود را به شخص دیگری منتقل می کند و خود نیز مسئولیت تضامنی در پرداخت وجه سفته پیدا می کند. سفته های «در وجه حامل» نیز از طریق قبض و اقباض (دست به دست شدن) قابل انتقال هستند، اما در این صورت مسئولیت تضامنی ظهرنویسان وجود نخواهد داشت.
واخواست سفته
واخواست سفته نیز فرآیندی مشابه برات دارد. در صورت عدم پرداخت وجه سفته در سررسید، دارنده سفته باید ظرف ۱۰ روز از تاریخ سررسید، اقدام به واخواست یا اعتراض عدم تأدیه کند. این اقدام برای حفظ حق رجوع به ظهرنویسان و استفاده از مزایای قانونی اسناد تجاری ضروری است. در صورت عدم واخواست، سفته اعتبار خود را به عنوان سند تجاری از دست داده و تبدیل به یک سند عادی می شود و دارنده تنها می تواند علیه صادرکننده اقامه دعوا کند.
مسئولیت تضامنی در سفته
در سفته نیز همانند برات، صادرکننده و کلیه ظهرنویسان در مقابل دارنده سفته مسئولیت تضامنی دارند. این بدان معناست که دارنده سفته می تواند برای وصول وجه، به هر یک از آن ها به صورت منفرد یا جمعی رجوع کند.
مالیات و حق تمبر سفته
سفته نیز مشمول پرداخت حق تمبر است که معادل نیم در هزار مبلغ اسمی سفته است. این حق تمبر باید توسط صادرکننده پرداخت و بر روی سفته ابطال شود. عدم رعایت این مقررات، موجب جریمه ای معادل دو برابر حق تمبر ابطال نشده می شود، اما اعتبار سند را از بین نمی برد و سفته همچنان معتبر است.
مقایسه جامع برات و سفته
با وجود شباهت ها در ماهیت تجاری و کارکردهای اعتباری، برات و سفته تفاوت های اساسی دارند که درک آن ها برای انتخاب صحیح و استفاده از هر یک از این اسناد حیاتی است. جدول زیر به صورت جامع به مقایسه این دو سند می پردازد:
| ویژگی | برات (Bill of Exchange) | سفته (Promissory Note) |
|---|---|---|
| تعداد طرفین اصلی | سه نفر (برات کش، برات گیر، دارنده) | دو نفر (صادرکننده، دارنده) |
| ماهیت حقوقی | دستور پرداخت یا حواله (Order to pay) | تعهد پرداخت مستقیم (Promise to pay) |
| الزام وجود برات گیر | بله، برای دستور پرداخت ضروری است. | خیر، صادرکننده خود متعهد پرداخت است. |
| نیاز به قبول | دارای مرحله «قبول» توسط برات گیر برای ایجاد تعهد اصلی | نیاز به قبول ندارد، تعهد از زمان صدور پابرجاست. |
| قید «در وجه حامل» | خیر، باید در وجه شخص معین صادر شود. | بله، می تواند در وجه حامل صادر شود. |
| ماده قانونی مرجع | مواد ۲۲۳ تا ۳۰۴ قانون تجارت | مواد ۳۰۷ تا ۳۰۹ قانون تجارت |
| کاربرد غالب | عمدتاً در معاملات کلان و بین المللی، انتقال دین | کاربرد گسترده در معاملات خرد و کلان، تضمین و تعهد |
| امکان نکول (عدم قبول) | بله، برات گیر می تواند از قبول برات خودداری کند. | خیر، ماهیت آن تعهد است، نه دستور برای قبول. |
| مرجع اصلی بدهکار | برات گیر (پس از قبولی) | صادرکننده |
(تصویر اینفوگرافیک مقایسه ای برات و سفته: اختیاری)
نکات مهم برای استفاده صحیح از برات و سفته
استفاده از برات و سفته در معاملات نیازمند دقت و آگاهی حقوقی است تا از بروز مشکلات احتمالی جلوگیری شود. در اینجا به برخی نکات کلیدی اشاره می شود:
- مشاوره حقوقی: قبل از صدور یا دریافت اسناد تجاری، به ویژه در مبالغ بالا یا معاملات پیچیده، حتماً با یک وکیل یا مشاور حقوقی متخصص مشورت کنید. این اقدام می تواند از بسیاری از دعاوی و خسارات آتی جلوگیری کند.
- دقت در مندرجات: تمامی قسمت های سند را با دقت و به طور کامل تکمیل کنید. کوچک ترین اشتباه یا نقص در مندرجات الزامی می تواند اعتبار تجاری سند را تحت تأثیر قرار دهد.
- نگهداری ایمن: اسناد تجاری را مانند پول نقد و اوراق بهادار مهم نگهداری کنید. گم شدن یا سرقت آن ها می تواند تبعات حقوقی و مالی جدی به همراه داشته باشد.
- آگاهی از سررسیدها: تاریخ سررسید پرداخت و مهلت های قانونی واخواست را به دقت پیگیری کنید. تأخیر در واخواست می تواند منجر به از دست رفتن حق رجوع به ظهرنویسان شود.
- تفاوت با چک: اگرچه چک نیز یک سند تجاری است، اما تفاوت های عمده ای با برات و سفته دارد. چک به محض صدور قابل پرداخت است و جنبه جانشینی پول نقد را دارد، در حالی که برات و سفته اغلب برای معاملات مدت دار و اعتباری استفاده می شوند. چک مشمول قانون صدور چک بوده و از حمایت های کیفری خاصی برخوردار است که در برات و سفته وجود ندارد.
- عدم سوءاستفاده از ضمانت: در خصوص سفته های ضمانت، اطمینان حاصل کنید که شرایط ضمانت به وضوح در متن سفته یا در یک قرارداد جداگانه ذکر شده باشد تا از سوءاستفاده های احتمالی جلوگیری شود.
آگاهی از جنبه های قانونی برات و سفته، نه تنها ریسک معاملات را کاهش می دهد، بلکه می تواند به عنوان ابزاری قدرتمند برای مدیریت مالی و اعتباری در کسب وکارها و زندگی شخصی مورد استفاده قرار گیرد.
نتیجه گیری
برات و سفته به عنوان دو رکن اصلی در نظام اسناد تجاری، نقش بی بدیلی در تسهیل مبادلات اقتصادی و ایجاد اعتماد در فضای کسب وکار ایفا می کنند. برات با ماهیت حواله ای و سفته با ماهیت تعهدی خود، هر یک در جایگاه خاصی از معاملات به کار گرفته می شوند. درک صحیح تفاوت ها، الزامات شکلی و جنبه های حقوقی مربوط به این اسناد، برای هر فردی که در دنیای تجارت و مبادلات مالی فعالیت دارد، امری ضروری است.
مطالعه دقیق نمونه های خام و پر شده، در کنار آگاهی از نکات قانونی، به کاربران کمک می کند تا با اطمینان و هوشمندی بیشتری از این ابزارهای مالی بهره برداری کنند. همواره توصیه می شود در صورت مواجهه با موارد پیچیده یا ابهام آمیز، از مشاوره حقوقی تخصصی بهره مند شوید تا از بروز مشکلات آتی پیشگیری به عمل آید و اعتبار معاملات حفظ گردد.