شکایت تامین دلیل چیست؟

تامین دلیل فرآیند رسمی و قانونی برای ثبت و حفظ وضعیت موجود یک دلیل یا مدرک است تا امکان استناد به آن در دعاوی آتی فراهم شود. این اقدام جهت پیشگیری از از بین رفتن، تغییر یا دشواری دسترسی به دلایل موجود انجام می پذیرد و شکایت در این مفهوم، به معنای درخواست رسمی یا دادخواست حقوقی آن است.

در دنیای حقوقی، حفظ و مستندسازی شواهد و مدارک، رکن اساسی اثبات حق و دفاع از منافع است. اغلب، در مسیر پیچیده و زمان بر رسیدگی های قضایی، ممکن است دلایل و قرائن موجود در معرض خطر زوال، تغییر یا حتی از بین رفتن قرار گیرند. در چنین شرایطی، ابزاری حیاتی به نام تامین دلیل به کمک افراد می آید تا این سرمایه های حقوقی را حفظ کنند. تامین دلیل نه تنها یک سپر دفاعی کارآمد است، بلکه به عنوان یک ابزار استراتژیک، نقش مهمی در آمادگی برای ورود به دعاوی ایفا می کند. این فرآیند، گستره وسیعی از امور حقوقی و کیفری را شامل می شود و برای عموم مردم، وکلا و دانشجویان حقوق، درک صحیح از آن از اهمیت بالایی برخوردار است.

۱. تامین دلیل چیست؟ تعریف قانونی و ماهیت حقوقی آن

تامین دلیل یکی از مهم ترین ابزارهای حمایتی در نظام دادرسی است که به افراد امکان می دهد تا قبل از طرح دعوای اصلی، در حین رسیدگی به آن و حتی پس از آن، برای حفظ و صورت برداری از دلایل و امارات خود اقدام کنند. این مفهوم حقوقی ریشه در نیاز به تثبیت وضعیت موجود شواهد دارد تا ارزش اثباتی آن ها در آینده تضعیف نشود.

۱.۱. مفهوم تامین دلیل

تامین دلیل به معنای ثبت و نگهداری قانونی از هرگونه سند، مدرک، اوضاع و احوال، وضعیت فیزیکی یا حتی اظهارات شهود است که در آینده می تواند به اثبات یک ادعا یا دفاع از یک حق کمک کند. هدف اصلی آن، جلوگیری از تضییع، فساد یا دستکاری دلایلی است که وجود فعلی آن ها برای روشن شدن حقیقت در آینده ضروری است. مبنای قانونی این نهاد در ماده ۱۴۹ قانون آیین دادرسی مدنی جمهوری اسلامی ایران تعریف شده است:

«دلیل چیزی است که اصحاب دعوا برای اثبات دعوا یا دفاع از خود به آن استناد می نمایند و تامین دلیل در مواردی صورت می گیرد که خواهان یا خوانده دعوا بیم از بین رفتن یا از دست دادن دلیل خود را داشته باشند. در این صورت می توانند از دادگاه درخواست تامین دلیل نمایند.»

این ماده صراحتاً بیان می دارد که اگر فردی بیم آن را داشته باشد که دلایل و مدارک او در آینده از بین برود یا دستیابی به آن ها دشوار شود، می تواند از مرجع قضایی درخواست کند تا این دلایل را تأمین و ثبت کند. به عنوان مثال، در صورت وقوع یک تصادف رانندگی، قبل از تعمیر خودرو، می توان با تامین دلیل، میزان خسارت وارده را توسط کارشناس رسمی ثبت کرد تا در دعوای آتی، مدرکی معتبر برای مطالبه خسارت وجود داشته باشد.

۱.۲. تفاوت تامین دلیل با تحصیل دلیل

با وجود شباهت ظاهری، میان تامین دلیل و تحصیل دلیل تفاوت ماهوی وجود دارد که درک آن برای فعالان حقوقی ضروری است. تامین دلیل به معنای حفظ دلایل و شواهد موجود است. در این فرآیند، مدرک یا وضعیت از قبل وجود دارد و هدف، تنها ثبت و نگهداری آن به منظور استفاده آتی است. به عبارت دیگر، با تامین دلیل، چیزی به دلایل اضافه نمی شود، بلکه تنها وضعیت فعلی آن ها مستند می گردد. برای مثال، معاینه یک ملک آسیب دیده، ثبت اظهارات یک شاهد در آستانه سفر طولانی، یا صورت برداری از محتویات یک صفحه وب که ممکن است تغییر کند، همگی مصادیق تامین دلیل هستند.

در مقابل، تحصیل دلیل به معنای به دست آوردن یا کشف دلایل جدید است که پیش از آن در دسترس خواهان نبوده است. این اقدام معمولاً در جریان دادرسی و با دستور قاضی صورت می گیرد، مانند دستور ارائه سندی از سوی طرف مقابل که در اختیار خواهان نبوده است یا انجام تحقیقات گسترده برای کشف حقایق پنهان. بنابراین، تامین دلیل یک عمل صرفاً حفاظتی است، در حالی که تحصیل دلیل جنبه کاوشی و اکتشافی دارد.

۲. چرا به تامین دلیل نیاز داریم؟ موارد کاربرد و ضرورت آن

در بسیاری از موارد، اهمیت تامین دلیل تا زمانی که یک موقعیت بحرانی پیش نیاید یا حق و حقوقی در معرض تضییع قرار نگیرد، به درستی درک نمی شود. اما این ابزار حقوقی، نقش حیاتی در حفظ عدالت و تسهیل فرآیند دادرسی ایفا می کند.

۲.۱. جلوگیری از زوال و دستکاری دلایل

یکی از اصلی ترین دلایل نیاز به تامین دلیل، ماهیت ناپایدار بسیاری از شواهد است. آثار یک تصادف رانندگی، وضعیت یک ملک آسیب دیده بر اثر بلایای طبیعی، یا حتی سلامت و حافظه یک شاهد، همگی می توانند در طول زمان دستخوش تغییر یا زوال شوند. همچنین، امکان دارد طرف مقابل دعوا، به قصد اخلال در روند دادرسی، اقدام به پنهان کردن، از بین بردن یا دستکاری مدارک و مستندات کند. تامین دلیل به عنوان یک اقدام قانونی و فوری، از وقوع چنین اتفاقاتی جلوگیری کرده و وضعیت دلایل را در زمان درخواست، به صورت رسمی ثبت می کند.

۲.۲. تسهیل روند اثبات حق در آینده

با تامین دلیل، مستندات و شواهد به صورت دقیق و رسمی ثبت می شوند. این ثبت رسمی، به خواهان اطمینان می دهد که در آینده، هنگامی که دعوای اصلی مطرح می شود، دلایل لازم برای اثبات ادعایش در دسترس خواهد بود. یک گزارش کارشناسی تامین دلیل شده، یا صورت مجلس استماع شهادت، می تواند به سرعت و به طور موثر به قاضی در درک موضوع کمک کرده و روند اثبات حق را تسریع بخشد.

۲.۳. جمع آوری اطلاعات و مستندات قبل از طرح دعوی

گاهی اوقات، یک فرد قبل از آنکه تصمیم قطعی برای طرح یک دعوای حقوقی بگیرد، نیاز دارد تا اطلاعات و مستندات کافی را جمع آوری کند تا از استحکام و شانس موفقیت خود اطمینان حاصل کند. تامین دلیل این امکان را فراهم می آورد تا بدون ورود به یک دعوای تمام عیار، مدارک اولیه جمع آوری و مستند شوند. این اقدام به کسب آمادگی بیشتر برای ورود به دعوا کمک شایانی می کند و می تواند در تصمیم گیری برای اقامه دعوا یا صرف نظر از آن، موثر باشد.

۲.۴. ایجاد فرصت برابر برای طرفین دعوا

تامین دلیل به هر دو طرف دعوا (اگرچه معمولاً خواهان آن را درخواست می کند) این فرصت را می دهد که مدارک و دلایل خود را جمع آوری و حفظ کنند. این امر به شفافیت بیشتر فرآیند دادرسی کمک کرده و اطمینان می دهد که تصمیم دادگاه بر اساس تمامی شواهد موجود و مستند صورت می گیرد، نه فقط آنچه که در زمان رسیدگی نهایی در دسترس است.

۲.۵. کاربرد در امور کیفری

هرچند تامین دلیل بیشتر در قانون آیین دادرسی مدنی مطرح است، اما در دعاوی کیفری نیز کاربرد دارد. حفظ آثار جرم، صورت برداری از صحنه وقوع جرم، یا ثبت اظهارات شهود که ممکن است در معرض خطر یا فراموشی قرار گیرند، می تواند با استفاده از این ابزار قانونی، به کشف حقیقت و اجرای عدالت در امور کیفری کمک کند. در این موارد، دادسرا یا بازپرس می تواند رأساً یا به درخواست ذی نفع اقدام به تامین دلیل کند.

۳. تفاوت تامین دلیل با تامین خواسته: اشتباه رایج حقوقی

یکی از رایج ترین اشتباهات در میان افراد فاقد دانش حقوقی کافی، خلط میان مفهوم تامین دلیل و تامین خواسته است. هر دو از قرارهای ارفاقی دادگاه محسوب می شوند و هدفشان حمایت از حقوق طرفین دعواست، اما ماهیت، هدف و شرایط صدور آن ها کاملاً متفاوت است.

۳.۱. تعریف تامین خواسته

تامین خواسته به معنای توقیف اموال منقول یا غیرمنقول خوانده است به منظور تضمین اجرای حکمی که ممکن است در آینده به نفع خواهان صادر شود. هدف اصلی از تامین خواسته، جلوگیری از تضییع یا انتقال اموال موضوع دعوا توسط خوانده است تا در صورت محکومیت وی، خواهان بتواند به راحتی حق خود را استیفا کند. این قرار، پیش از طرح دعوا، همزمان با آن یا در حین رسیدگی به دعوای اصلی قابل درخواست است و معمولاً مستلزم تودیع خسارت احتمالی توسط خواهان به صندوق دادگستری است.

۳.۲. جدول مقایسه جامع

برای وضوح بیشتر، تفاوت های کلیدی میان تامین دلیل و تامین خواسته در جدول زیر آمده است:

ویژگی	تامین دلیل	تامین خواسته
هدف اصلی	حفظ و ثبت دلایل و شواهد موجود برای استفاده آتی در دعوا.	حفظ مال موضوع دعوا یا توقیف اموال خوانده برای تضمین اجرای حکم.
ماهیت	یک دستور موقت برای مستندسازی و صورت برداری.	یک دستور موقت برای توقیف و جلوگیری از نقل و انتقال اموال.
موضوع	دلایل و شواهد (اسناد، معاینه محل، شهادت شهود، نظر کارشناس و…).	مال معین (منقول یا غیرمنقول) که موضوع دعواست یا اموال دیگر خوانده.
زمان درخواست	قبل، حین یا حتی بعد از طرح دعوای اصلی.	قبل از طرح دعوا، همراه با دادخواست اصلی یا در جریان دادرسی.
نیاز به تودیع خسارت احتمالی	معمولاً خیر (مگر در موارد خاص و به تشخیص دادگاه).	غالباً بله (مگر در موارد خاص نظیر سند رسمی یا اوراق تجاری واخواست شده).
مرجع صالح	شورای حل اختلاف یا دادگاه عمومی حقوقی (بر اساس صلاحیت).	دادگاهی که به اصل دعوا رسیدگی می کند (یا دادگاه عمومی محل اقامت خوانده قبل از دعوا).
کاربرد در امور کیفری	بله، در موارد خاص مرتبط با کشف جرم و حفظ آثار آن.	خیر، مختص دعاوی حقوقی است.

۴. انواع تامین دلیل: ابزارهای متنوع برای حفظ حقیقت

تامین دلیل فقط به یک روش محدود نمی شود، بلکه شامل طیف وسیعی از اقدامات است که هر یک متناسب با نوع دلیل و وضعیت خاص آن به کار گرفته می شوند. شناخت این انواع، به افراد کمک می کند تا متناسب ترین راه را برای حفظ دلایل خود انتخاب کنند.

۴.۱. معاینه و تحقیق محلی

این نوع تامین دلیل زمانی مورد استفاده قرار می گیرد که وضعیت فیزیکی یک مکان یا شیء، خود می تواند دلیلی برای اثبات یک ادعا باشد و بیم تغییر یا از بین رفتن آن وجود دارد. در این فرآیند، قاضی یا اعضای شورای حل اختلاف، به همراه کارشناس منتخب دادگستری، به محل وقوع حادثه یا مورد اختلاف اعزام می شوند. آن ها با مشاهده دقیق، تهیه گزارش مکتوب، عکس برداری و فیلم برداری، وضعیت موجود را ثبت و مستند می کنند. برای مثال، معاینه یک ساختمان در حال ریزش، آثار تخریب ناشی از سیل، یا وضعیت یک خودرو پس از تصادف، از جمله موارد کاربرد این نوع تامین دلیل است.

۴.۲. استماع شهادت شهود

شهادت شهود یکی از مهم ترین دلایل اثبات دعواست. اما ممکن است شهود به دلایل مختلفی نظیر بیماری، کهولت سن، سفر طولانی یا حتی فوت، در آینده در دسترس نباشند یا حافظه آن ها تضعیف شود. در این شرایط، می توان از مرجع قضایی درخواست کرد تا پیش از موعد دادرسی اصلی، اظهارات شهود را استماع و ثبت کند. شهود در این فرآیند، سوگند یاد کرده و اظهارات آن ها به صورت رسمی صورت مجلس می شود تا در آینده بتوان به آن استناد کرد.

۴.۳. کسب نظر کارشناس رسمی دادگستری

در بسیاری از دعاوی، اثبات حقیقت مستلزم بررسی های فنی، تخصصی یا محاسباتی است که از عهده افراد عادی و حتی قضات خارج است. در چنین مواردی، درخواست تامین دلیل با جلب نظر کارشناس رسمی دادگستری در رشته مربوطه ارائه می شود. کارشناس با بررسی دقیق موضوع، نظر تخصصی خود را به صورت کتبی و مستدل ارائه می دهد که شامل محاسبات خسارت، تعیین عیوب فنی، ارزیابی اموال و سایر موارد فنی است. این گزارش کارشناسی، مدرکی معتبر برای دادگاه خواهد بود.

۴.۴. جلب و اخذ سند

گاهی اوقات، سندی که برای اثبات حق یک طرف دعوا ضروری است، در اختیار طرف مقابل یا شخص ثالثی قرار دارد و دسترسی به آن دشوار یا ناممکن است. در این حالت، می توان از دادگاه درخواست تامین دلیل به منظور جلب و اخذ آن سند را کرد. دادگاه با بررسی درخواست، می تواند دستور دهد که سند مذکور به دادگاه ارائه شود تا ضمن صورت برداری و تهیه رونوشت، به پرونده ضمیمه گردد.

۴.۵. تامین دلیل الکترونیکی

با گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات، بسیاری از تعاملات و اسناد به صورت الکترونیکی ایجاد و نگهداری می شوند. محتوای پیامک ها، ایمیل ها، مکالمات ضبط شده، محتوای صفحات وب، اطلاعات شبکه های اجتماعی و داده های موجود در دستگاه های الکترونیکی، همگی می توانند به عنوان دلیل مورد استفاده قرار گیرند. تامین دلیل الکترونیکی، به معنای ثبت و مستندسازی این گونه اطلاعات است تا از حذف، تغییر یا از بین رفتن آن ها جلوگیری شود. با توجه به سیالیت و تغییرپذیری بالای داده های الکترونیکی، این نوع تامین دلیل از اهمیت فزاینده ای برخوردار است و اغلب نیاز به تخصص کارشناسان فناوری اطلاعات دارد.

۵. مرجع صالح برای درخواست (شکایت) تامین دلیل کجاست؟

تعیین مرجع قضایی صالح برای رسیدگی به درخواست تامین دلیل از اهمیت بالایی برخوردار است، چرا که تقدیم درخواست به مرجع غیرصالح می تواند منجر به اطاله دادرسی یا رد درخواست شود. صلاحیت مرجع قضایی بر اساس دو فاکتور اصلی، یعنی صلاحیت ذاتی (نوع مرجع) و صلاحیت محلی (محل جغرافیایی)، تعیین می شود.

۵.۱. شورای حل اختلاف

در بسیاری از موارد، شورای حل اختلاف صلاحیت رسیدگی به درخواست های تامین دلیل را دارد. این صلاحیت به ویژه در موارد زیر مطرح می شود:

• امور مالی با سقف مشخص: اگر ارزش مالی موضوع اصلی دعوا که تامین دلیل برای آن درخواست شده است، در حدود سقف تعیین شده برای صلاحیت شورای حل اختلاف باشد (در حال حاضر، معمولاً تا سقف ۲۰ میلیون تومان)، این شورا مرجع صالح خواهد بود.
• امور غیرمالی مرتبط با اموال غیرمنقول: در مواردی که تامین دلیل مرتبط با یک ملک یا مال غیرمنقول است و جنبه مالی آن در سقف شورای حل اختلاف قرار گیرد یا اساساً غیرمالی باشد، صلاحیت با شورای حل اختلاف محل وقوع ملک خواهد بود.

البته، اگر در حوزه قضایی مربوطه، شورای حل اختلافی برای رسیدگی به تامین دلیل وجود نداشته باشد، دادگاه عمومی حقوقی آن حوزه عهده دار این وظیفه خواهد شد.

۵.۲. دادگاه عمومی حقوقی

دادگاه عمومی حقوقی مرجع اصلی و عام رسیدگی به دعاوی حقوقی است و در موارد زیر، صلاحیت رسیدگی به درخواست تامین دلیل را دارد:

• دعاوی با ارزش بالاتر از سقف شورای حل اختلاف: اگر ارزش مالی موضوع اصلی دعوا فراتر از سقف صلاحیت شورای حل اختلاف باشد، دادگاه عمومی حقوقی صالح خواهد بود.
• زمانی که دعوای اصلی در دادگاه در جریان است: در صورتی که دعوای اصلی که تامین دلیل برای آن درخواست شده، از قبل در دادگاه عمومی حقوقی در حال رسیدگی باشد، همان دادگاه نیز مرجع صالح برای رسیدگی به درخواست تامین دلیل خواهد بود.
• دعاوی پیچیده یا تخصصی: در برخی موارد که موضوع تامین دلیل نیازمند بررسی های پیچیده تر حقوقی است، حتی اگر در محدوده صلاحیت مالی شورا باشد، ممکن است دادگاه عمومی صالح شناخته شود.

۵.۳. نکات مربوط به صلاحیت محلی

صلاحیت محلی برای درخواست تامین دلیل نیز دارای قواعد خاص خود است:

• اگر دلایل و امارات مورد درخواست در حوزه مشخصی قرار گرفته باشند (مثلاً بازدید از یک ملک یا خودرو)، مرجع صالح، دادگاه یا شورای حل اختلاف محل وقوع دلیل خواهد بود.
• در سایر موارد که محل خاصی برای دلیل وجود ندارد (مثلاً استماع شهادت شهود یا درخواست اخذ سند از فردی)، مرجع صالح دادگاه یا شورای حل اختلاف محل اقامت خوانده درخواست تامین دلیل است. البته این امر در صورتی است که هنوز دعوای اصلی مطرح نشده باشد. اگر دعوای اصلی مطرح شده، مرجع رسیدگی کننده به دعوای اصلی صالح است.

۶. مراحل گام به گام درخواست (شکایت) تامین دلیل

درخواست تامین دلیل، مانند هر اقدام حقوقی دیگری، مستلزم رعایت تشریفات و مراحل قانونی مشخصی است. آگاهی از این فرآیند گام به گام، به متقاضیان کمک می کند تا درخواست خود را به درستی و با حداقل ایراد مطرح کنند.

۶.۱. تنظیم دادخواست تامین دلیل

اولین گام برای آغاز فرآیند تامین دلیل، تنظیم و تقدیم دادخواست تامین دلیل است. واژه شکایت در عنوان این مقاله در معنای همین درخواست رسمی و قانونی است. این دادخواست باید به صورت کتبی تنظیم شده و حاوی اطلاعات دقیقی باشد:

• مشخصات خواهان و خوانده: شامل نام، نام خانوادگی، نام پدر، کد ملی، شماره شناسنامه، تاریخ تولد، شغل و نشانی دقیق محل اقامت یا کار هر دو طرف.
• موضوع خواسته: در این قسمت باید به وضوح بیان شود که درخواست تامین دلیل است و سپس نوع دلیل مورد نظر (مثلاً معاینه و تحقیق محلی، جلب نظر کارشناس، استماع شهادت شهود و…) قید گردد.
• دلایل و جهات درخواست تامین دلیل: متقاضی باید به صورت شفاف و مستدل توضیح دهد که چرا به تامین دلیل نیاز دارد. این بخش باید شامل تشریح اوضاع و احوالی باشد که موجب ترس از بین رفتن، تغییر یا دشواری دسترسی به دلیل شده است. (مثلاً: بیم تغییر وضعیت ملک، فوت قریب الوقوع شاهد، از بین رفتن آثار تصادف و…).
• خواسته دقیق: باید به طور مشخص درخواست شود که کدام دلایل دقیقاً قرار است تامین شود. (مثلاً: تامین دلیل از وضعیت خسارت وارده به خودروی سمند به شماره … در تاریخ … توسط کارشناس رسمی دادگستری).

۶.۲. جمع آوری و پیوست مدارک لازم

پس از تنظیم دادخواست، باید مدارک و مستندات پشتیبان تهیه و پیوست شوند. این مدارک شامل:

• مدارک هویتی خواهان: شامل فتوکپی کارت ملی و شناسنامه خواهان.
• اصل یا کپی برابر اصل اسناد و مدارک مرتبط: هر سندی که به نوعی به موضوع دلیل مورد تامین مرتبط است (مثلاً سند مالکیت، قولنامه، گزارش اولیه پلیس در تصادف و…).
• هرگونه مستندی که فوریت موضوع را اثبات کند: (مانند گواهی پزشکی در مورد وضعیت شاهد، عکس هایی از وضعیت فعلی دلیل و…).
• در صورتی که درخواست تامین دلیل توسط وکیل مطرح می شود، ارائه وکالت نامه رسمی نیز ضروری است.

۶.۳. تقدیم دادخواست به مرجع صالح

دادخواست تامین دلیل به همراه ضمائم، باید از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی به مرجع صالح (شورای حل اختلاف یا دادگاه عمومی حقوقی) تقدیم شود. پرداخت هزینه دادرسی نیز در همین مرحله صورت می گیرد.

۶.۴. بررسی دادخواست و صدور قرار تامین دلیل

پس از تقدیم دادخواست، مرجع قضایی به بررسی آن می پردازد. یکی از نکات کلیدی در این مرحله، احراز فوریت موضوع توسط قاضی یا اعضای شورا است. اگر قاضی فوریت را احراز کند، قرار تامین دلیل را صادر می کند. نکته حائز اهمیت این است که بر اساس ماده ۱۵۲ قانون آیین دادرسی مدنی، در امور فوری، دادگاه می تواند حتی بدون احضار طرف مقابل نیز اقدام به صدور و اجرای قرار تامین دلیل کند تا فرصت از بین بردن دلیل از بین نرود.

۶.۵. اجرای قرار تامین دلیل

پس از صدور قرار، نوبت به مرحله اجرا می رسد. مرجع قضایی متناسب با نوع تامین دلیل درخواستی، اقدامات لازم را انجام می دهد:

• اگر تامین دلیل نیاز به کارشناس داشته باشد، قرار به کارشناس رسمی دادگستری ارجاع می شود.
• برای معاینه محلی، قاضی یا نماینده وی به همراه کارشناس به محل اعزام می شوند.
• در مورد استماع شهادت شهود، شهود احضار شده و اظهارات آن ها ثبت می شود.

نتیجه تمامی این اقدامات در قالب یک صورت مجلس یا گزارش کارشناسی به مرجع قضایی ارائه و در پرونده ضبط می شود.

۶.۶. ابلاغ نتیجه اقدامات به طرفین دعوا

پس از اجرای قرار تامین دلیل و ثبت نتایج، نتیجه این اقدامات (صورت مجلس یا گزارش کارشناسی) به طرفین دعوا ابلاغ می شود. این ابلاغ به طرفین امکان می دهد تا از محتوای تامین دلیل آگاه شوند و در صورت لزوم، اعتراض یا توضیحات خود را ارائه دهند.

۷. مدارک لازم برای دادخواست شکایت تامین دلیل

جهت تسریع در فرآیند رسیدگی و جلوگیری از نقص پرونده، ارائه کامل و دقیق مدارک مورد نیاز به همراه دادخواست تامین دلیل ضروری است. این مدارک به شرح زیر هستند:

• فتوکپی کارت ملی و شناسنامه خواهان: برای احراز هویت درخواست کننده. در صورتی که خواهان شخص حقوقی باشد، ارائه آگهی تاسیس و آخرین تغییرات شرکت به همراه مدارک هویتی نماینده قانونی آن الزامی است.
• فتوکپی تمامی اسناد و مدارکی که قرار است تامین شود: این شامل هرگونه مدرک موجود است که به وضعیت فعلی دلیل مرتبط است، مانند عکس ها، فیلم ها، قراردادها، گزارش های اولیه یا هر مستند کتبی دیگر.
• فتوکپی مدارکی که ارتباط خواهان را با موضوع دعوا نشان می دهد: این مدارک اثبات می کنند که خواهان ذی نفع در موضوع دعوا است. مثلاً اگر موضوع تامین دلیل در مورد یک ملک است، ارائه سند مالکیت یا اجاره نامه ضروری است. در مورد تصادف، بیمه نامه و گواهی نامه.
• ارائه نشانی دقیق محل وقوع دلیل (در موارد معاینه محل): برای تامین دلیل از یک مکان فیزیکی (مانند یک ملک، خودرو یا محل وقوع حادثه)، باید نشانی دقیق و کامل آن ارائه شود تا مرجع قضایی بتواند برای معاینه و تحقیق محلی اقدام کند.
• لیست اسامی و نشانی شهود (در موارد استماع شهادت): اگر درخواست تامین دلیل از طریق استماع شهادت شهود است، باید لیست کامل اسامی شهود به همراه نشانی و مشخصات تماس آن ها ارائه شود تا بتوان آن ها را برای ادای شهادت احضار کرد.
• وکالت نامه (در صورت وجود وکیل): اگر درخواست توسط وکیل دادگستری تقدیم می شود، ارائه وکالت نامه رسمی و معتبر ضروری است.
• فیش پرداخت هزینه دادرسی: هزینه دادرسی دعاوی غیرمالی که باید از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی پرداخت شود.

۸. هزینه تامین دلیل چگونه محاسبه می شود؟

مسئله هزینه، یکی از دغدغه های اصلی افراد در هنگام طرح هرگونه دعوای حقوقی است. هزینه های مرتبط با تامین دلیل به دو بخش اصلی تقسیم می شود که در ادامه به تفصیل بررسی می گردند.

۸.۱. هزینه دادرسی

درخواست تامین دلیل از جمله دعاوی غیرمالی محسوب می شود، حتی اگر موضوع اصلی دعوا جنبه مالی داشته باشد. بنابراین، هزینه دادرسی آن بر اساس تعرفه های مربوط به دعاوی غیرمالی محاسبه و دریافت می گردد. این مبلغ به صورت ثابت و سالانه توسط قوه قضائیه اعلام می شود و متقاضی باید آن را از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی به حساب مربوطه واریز کند.

میزان این هزینه در هر سال متغیر است و لازم است متقاضیان قبل از اقدام، از تعرفه روز مطلع شوند. این هزینه شامل حق الزحمه دفتری برای ثبت دادخواست و ابلاغ اوراق قضایی نیز می شود.

۸.۲. هزینه کارشناسی

بخش عمده و معمولاً متغیر هزینه های تامین دلیل، مربوط به حق الزحمه کارشناس رسمی دادگستری است. در بسیاری از موارد تامین دلیل، برای ثبت دقیق و تخصصی وضعیت موجود (مانند تعیین میزان خسارت، بررسی فنی، ارزیابی اموال و…)، نیاز به جلب نظر کارشناس رسمی دادگستری است.

• نحوه تعیین و واریز: میزان حق الزحمه کارشناس بر اساس تعرفه های مصوب کانون کارشناسان رسمی دادگستری و متناسب با رشته تخصصی، میزان کار و زمان صرف شده تعیین می شود. پس از صدور قرار کارشناسی توسط مرجع قضایی، مبلغ مورد نظر به متقاضی اعلام شده و وی باید آن را به حساب کانون کارشناسان رسمی دادگستری واریز کند. اصل فیش واریزی باید به شعبه رسیدگی کننده تحویل داده شود تا دستور ادامه فرآیند و ارجاع به کارشناس صادر گردد.
• تخمین زمانی برای اعلام نظر کارشناس: زمان لازم برای تهیه و اعلام نظر کارشناس، بسته به پیچیدگی موضوع و حجم کار، متفاوت است. اما به طور معمول، پس از ارجاع کار و واریز حق الزحمه، بین ۱۰ تا ۱۵ روز کاری برای ارائه نظریه کارشناسی زمان لازم است. در موارد خاص و فوری، می توان درخواست تسریع در روند را از کارشناس و مرجع قضایی داشت.

۹. اعتبار تامین دلیل در دادگاه: آیا همیشه به آن استناد می شود؟

یکی از نکات اساسی که متقاضیان تامین دلیل باید به آن توجه داشته باشند، درک صحیح از اعتبار و جایگاه حقوقی قرار تامین دلیل و نتایج آن در فرآیند دادرسی اصلی است. تامین دلیل ابزاری قدرتمند است، اما ماهیت آن صرفاً حفاظتی است، نه اثباتی.

۹.۱. تامین دلیل صرفاً حفظ کننده است، نه اثبات کننده

قرار تامین دلیل و متعاقب آن، صورت مجلس یا گزارش کارشناسی تهیه شده، صرفاً وضعیت موجود یک دلیل را در زمان خاصی ثبت و حفظ می کند. به عبارت دیگر، این قرار به معنای تایید ارزش اثباتی آن دلیل یا پذیرش دلالت آن بر ادعای خواهان نیست. قاضی رسیدگی کننده به دعوای اصلی، در زمان اتخاذ تصمیم، مکلف است تمامی دلایل ارائه شده، از جمله دلایل تامین شده را، ارزیابی کند.

این ارزیابی شامل بررسی صحت، اصالت، اعتبار و ارتباط مستقیم آن دلیل با موضوع دعوا است. یک دلیل تامین شده، مانند هر دلیل دیگری، در دادگاه وزن کشی می شود و ممکن است قاضی با توجه به سایر شواهد و قرائن، ارزش اثباتی کمتری برای آن قائل شود یا حتی آن را نپذیرد. تامین دلیل تنها تضمین می کند که اگر دلیلی وجود داشت، در آینده نیز قابل ارائه باشد، اما تضمینی برای پذیرش قطعی آن نیست.

۹.۲. موارد کاهش اعتبار یا عدم پذیرش

با وجود اینکه تامین دلیل ابزاری رسمی و قانونی است، در برخی موارد ممکن است اعتبار آن در دادگاه کاهش یابد یا حتی کاملاً رد شود:

• عدم رعایت تشریفات قانونی در تامین: اگر در فرآیند درخواست یا اجرای قرار تامین دلیل، تشریفات قانونی لازم (مانند عدم احضار صحیح طرف مقابل در مواردی که فوریت احراز نشده بود، یا عدم صلاحیت مرجع صادرکننده قرار) رعایت نشده باشد، ممکن است اعتبار آن زیر سوال برود.
• تغییر شرایط پس از تامین: اگر پس از تامین دلیل، شرایط یا وضعیت موضوع دلیل به گونه ای تغییر کرده باشد که ماهیت آن را عوض کند و امکان استناد به آن را از بین ببرد، ممکن است قاضی آن را بی اعتبار بداند. مثلاً اگر خسارتی تامین شده باشد و پس از آن تعمیرات اساسی انجام شود و دیگر اثری از خسارت اصلی نباشد، استناد به گزارش تامین دلیل دشوارتر خواهد بود.
• عدم ارتباط مستقیم دلیل با موضوع دعوا: اگر دلیلی که تامین شده است، ارتباط مستقیم و معناداری با موضوع اصلی دعوا نداشته باشد، قاضی ممکن است آن را در تصمیم گیری خود نادیده بگیرد.
• تامین دلیل برای تحصیل دلیل جدید: تامین دلیل صرفاً برای حفظ دلایل موجود است، نه تحصیل دلایل جدید. اگر مشخص شود که درخواست تامین دلیل با هدف کشف و ایجاد دلیل جدید بوده است، ممکن است درخواست رد شود.

سوالات متداول

آیا می توان به قرار تامین دلیل اعتراض کرد؟

بله، طرف مقابل درخواست تامین دلیل (خوانده) می تواند در جریان دادرسی اصلی یا حتی پس از ابلاغ قرار تامین دلیل، به آن اعتراض کند. اعتراض معمولاً به دلیل عدم فوریت، عدم صلاحیت مرجع صادرکننده، یا عدم رعایت تشریفات قانونی صورت می گیرد. با این حال، باید توجه داشت که این اعتراض، صرفاً در مورد اعتبار قرار تامین دلیل و نحوه اجرای آن است و مانع از اجرای قرار نمی شود مگر اینکه دادگاه دستور توقف دهد.

تامین دلیل قبل از طرح دعوای اصلی چه مزیتی دارد؟

تامین دلیل قبل از طرح دعوای اصلی، مزایای متعددی دارد. اولاً، به شما امکان می دهد تا مدارک حیاتی را قبل از اینکه در معرض خطر از بین رفتن یا تغییر قرار گیرند، حفظ کنید. ثانیاً، این اقدام به شما کمک می کند تا با جمع آوری اطلاعات و شواهد کافی، از استحکام پرونده خود اطمینان حاصل کرده و آمادگی بیشتری برای ورود به دعوای اصلی داشته باشید. ثالثاً، می تواند از اطاله دادرسی جلوگیری کند، زیرا دلایل از پیش مستند شده اند.

آیا برای تامین دلیل حتماً باید وکیل گرفت؟

خیر، الزامی برای گرفتن وکیل برای درخواست تامین دلیل وجود ندارد و هر فرد ذی نفع می تواند شخصاً اقدام کند. با این حال، با توجه به پیچیدگی های حقوقی مربوط به تنظیم دادخواست، تعیین مرجع صالح، نحوه اثبات فوریت و رعایت تشریفات قانونی، مشورت و استفاده از خدمات یک وکیل متخصص حقوقی می تواند بسیار مفید باشد و از بروز اشتباهات احتمالی جلوگیری کند.

چقدر طول می کشد تا قرار تامین دلیل صادر و اجرا شود؟

مدت زمان صدور و اجرای قرار تامین دلیل به عوامل مختلفی بستگی دارد. در موارد فوری، مرجع قضایی می تواند به سرعت و حتی بدون احضار طرف مقابل، قرار را صادر کند که ممکن است در عرض چند روز یا حتی کمتر انجام شود. اما در شرایط عادی، با احتساب زمان ثبت دادخواست، پرداخت هزینه ها، ارجاع به کارشناس (اگر نیاز باشد) و ابلاغ، ممکن است این فرآیند از چند هفته تا یک ماه یا بیشتر به طول بینجامد.

اگر طرف مقابل در جریان تامین دلیل نباشد، آیا معتبر است؟

بله، در موارد فوری و به تشخیص مرجع قضایی، قرار تامین دلیل می تواند بدون احضار طرف مقابل صادر و اجرا شود. ماده ۱۵۲ قانون آیین دادرسی مدنی این امکان را پیش بینی کرده است تا در شرایطی که بیم از بین رفتن دلیل وجود دارد، فرصت عمل از بین نرود. پس از اجرای قرار، نتیجه اقدامات به طرف مقابل ابلاغ می شود و او می تواند به آن اعتراض کند. با این حال، عدم حضور طرف مقابل در مرحله اجرا، به خودی خود باعث بی اعتباری قرار تامین دلیل نمی شود.

آیا تامین دلیل می تواند در دعوای کیفری نیز استفاده شود؟

تامین دلیل، عمدتاً در قانون آیین دادرسی مدنی مطرح است، اما اصول آن می تواند در دعاوی کیفری نیز کاربرد داشته باشد. در امور کیفری، حفظ آثار جرم، صورت برداری از صحنه وقوع جرم، یا ثبت اظهارات شهود می تواند به کشف حقیقت کمک کند. در این موارد، بازپرس یا دادستان می تواند راساً یا به درخواست شاکی یا متهم، دستور تامین دلیل را صادر کند. هرچند شکل و مرجع رسیدگی ممکن است متفاوت باشد، اما هدف اصلی (حفظ دلیل) یکسان است.

تامین دلیل به عنوان یک ابزار حمایتی و استراتژیک در نظام حقوقی، نقش بی بدیلی در حفظ حقوق و جلوگیری از تضییع ادله ایفا می کند. این فرآیند، نه تنها به مستندسازی شواهد موجود کمک می کند، بلکه با فراهم آوردن بستری مطمئن برای اثبات حق در آینده، به شفافیت و کارآمدی فرآیند دادرسی نیز می افزاید. درک صحیح از ماهیت، انواع، مراحل و اعتبار تامین دلیل برای هر فردی که درگیر مسائل حقوقی است، از اهمیت بالایی برخوردار است. اقدام به موقع و مشورت با متخصصین حقوقی در این زمینه، می تواند نتایج مثبت و سرنوشت سازی را در پی داشته باشد و از ضررهای جبران ناپذیر احتمالی جلوگیری کند.