ماده توهین و فحاشی
ماده توهین و فحاشی
ماده توهین و فحاشی در قانون مجازات اسلامی ایران، به رفتارهایی اطلاق می شود که موجب اهانت، تحقیر یا وهن حیثیت افراد گردد و بر اساس مواد ۶۰۸، ۶۰۹ و ۶۱۹ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) جرم انگاری شده است. این مواد قانونی با هدف صیانت از کرامت انسانی و حیثیت اشخاص، مجازات هایی را برای مرتکبین توهین و فحاشی تعیین کرده اند. آگاهی از این قوانین، به ویژه پس از اصلاحات سال ۱۳۹۹، برای شهروندان و فعالان حقوقی ضروری است تا بتوانند از حقوق خود دفاع کرده یا در صورت لزوم، اقدامات قانونی مقتضی را به عمل آورند.
در نظام حقوقی ایران، حفظ حیثیت و آبروی افراد از اصول بنیادی است که در قانون اساسی و قانون مجازات اسلامی به آن توجه ویژه ای شده است. توهین و فحاشی به عنوان یکی از مهم ترین جرایم علیه شخصیت معنوی، می تواند به سلامت روانی و اجتماعی افراد لطمات جدی وارد کند. از این رو، قانون گذار با جرم انگاری این رفتارها، تلاش کرده است تا چارچوبی برای حفظ احترام متقابل در جامعه فراهم آورد. این مقاله با هدف ارائه یک راهنمای جامع و به روز در مورد جرم توهین و فحاشی، به تحلیل عمیق مواد قانونی مربوطه، عناصر تشکیل دهنده جرم، انواع توهین، مجازات های مقرر و نیز تفاوت آن با سایر جرایم مشابه می پردازد. همچنین، بر اهمیت آگاهی از آخرین اصلاحات قانونی، به ویژه مصوبه سال ۱۳۹۹ در خصوص کاهش مجازات حبس تعزیری و به روزرسانی مبالغ جزای نقدی، تأکید خواهد شد تا خوانندگان بتوانند با اطلاعاتی دقیق و کاربردی، در مواجهه با این جرم، آگاهانه عمل کرده و از حقوق قانونی خود دفاع نمایند.
۱. جرم توهین و فحاشی چیست؟ (تعریف حقوقی، عرفی و مصادیق)
توهین و فحاشی دو مفهوم نزدیک به هم هستند که در ادبیات حقوقی غالباً در کنار یکدیگر به کار می روند، اما تفاوت های ظریفی دارند. توهین در لغت به معنای خوار کردن، اهانت کردن، حقیر شمردن و کسر شأن کسی است. فحاشی نیز به معنای استعمال الفاظ رکیک و وقیح است که خود نوع برجسته ای از توهین محسوب می شود.
از منظر حقوقی، جرم توهین عبارت است از نسبت دادن امر وهن آور یا انجام عملی که در عرف جامعه موجب خوار شدن و خفیف گشتن حیثیت دیگری شود. ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) به صراحت به «توهین به افراد از قبیل فحاشی و استعمال الفاظ رکیک» اشاره دارد که نشان دهنده شمول فحاشی ذیل عنوان کلی تر توهین است. ملاک تشخیص توهین آمیز بودن یک رفتار، عرف جامعه است. این به آن معناست که قاضی در مقام رسیدگی، باید با در نظر گرفتن زمان، مکان، موقعیت طرفین (مانند سن، جنسیت، شغل و جایگاه اجتماعی) و فرهنگ غالب، تشخیص دهد که آیا رفتار یا گفتار مورد نظر، عرفاً موهن تلقی می شود یا خیر. هر توهین عرفی، لزوماً جرم کیفری نیست، اما توهین کیفری همواره مبنای عرفی دارد.
یکی از ویژگی های مهم جرم توهین، مطلق بودن آن است. به این معنا که برای تحقق جرم، صرف انجام رفتار موهن کافی است و نیازی به تحقق نتیجه خاصی مانند ناراحتی فرد توهین شده یا وارد آمدن لطمه مادی به وی نیست. حتی اگر فردی که مورد توهین قرار گرفته، دارای روحیه قوی باشد و از اهانت تأثیر نپذیرد، باز هم جرم توهین به دلیل نفس عمل توهین آمیز محقق شده است.
۲. بررسی عناصر تشکیل دهنده جرم توهین
هر جرمی، برای تحقق یافتن نیازمند سه عنصر اساسی است: عنصر قانونی، عنصر مادی و عنصر روانی (معنوی). جرم توهین نیز از این قاعده مستثنی نیست و هر یک از این عناصر باید به طور کامل وجود داشته باشند تا بتوان فردی را به ارتکاب این جرم محکوم کرد.
۲.۱. عنصر قانونی
عنصر قانونی جرم توهین، موادی از قانون مجازات اسلامی هستند که این رفتار را جرم تلقی کرده و برای آن مجازات تعیین کرده اند. مهمترین مواد قانونی در این زمینه عبارتند از:
۲.۱.۱. ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات): توهین به افراد عادی
این ماده قانونی به توهین علیه اشخاص عادی جامعه می پردازد و یکی از پرکاربردترین مواد در پرونده های مربوط به اهانت است. متن اصلی ماده ۶۰۸ قبل از اصلاحات، مجازات شلاق تا ۷۴ ضربه یا جزای نقدی از پنجاه هزار تا یک میلیون ریال را برای این جرم در نظر گرفته بود. اما با تصویب «قانون کاهش مجازات حبس تعزیری» در سال ۱۳۹۹، تغییرات مهمی در مجازات این جرم ایجاد شد.
بر اساس بند (ج) ماده ۱ قانون کاهش مجازات حبس تعزیری مصوب ۱۳۹۹/۰۲/۲۳، مجازات جرم موضوع ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)، به جزای نقدی درجه شش تغییر یافت. مطابق ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲، جزای نقدی درجه شش عبارت بود از بیش از بیست میلیون (۲۰,۰۰۰,۰۰۰) ریال تا هشتاد میلیون (۸۰,۰۰۰,۰۰۰) ریال. با این حال، مبالغ جزای نقدی هر سه سال یک بار به پیشنهاد وزیر دادگستری و تصویب هیئت وزیران، متناسب با نرخ تورم اعلام شده از سوی بانک مرکزی، قابل تعدیل است. بر این اساس، هیئت وزیران در سال ۱۴۰۳، جزای نقدی درجه شش را بیش از دویست میلیون (۲۰۰,۰۰۰,۰۰۰) ریال تا هشتصد میلیون (۸۰۰,۰۰۰,۰۰۰) ریال تعیین کرده است.
لازم به ذکر است که واژه «افراد» در ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی، غالباً به اشخاص حقیقی و زنده اطلاق می شود. بنابراین، این ماده شامل توهین به اشخاص حقوقی (مانند شرکت ها یا ادارات) نمی شود، هرچند ممکن است توهین به اشخاص حقوقی تحت عناوین دیگر نظیر افترا یا نشر اکاذیب قابل پیگیری باشد.
۲.۱.۲. ماده ۶۰۹ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات): توهین مشدد به مقامات و اشخاص خاص
این ماده به توهین علیه دسته ای خاص از افراد اشاره دارد که دارای سمت های رسمی و حکومتی هستند و توهین به آن ها به دلیل جایگاهشان، مجازات شدیدتری را در پی دارد. این اشخاص شامل رؤسای سه قوه، معاونان رئیس جمهور، وزرا، نمایندگان مجلس شورای اسلامی، نمایندگان مجلس خبرگان، اعضای شورای نگهبان، قضات، اعضای دیوان محاسبات و کارکنان وزارتخانه ها، مؤسسات و شرکت های دولتی و شهرداری ها می شوند.
شرط اصلی برای تحقق این نوع توهین آن است که توهین «در حال انجام وظیفه یا به سبب آن» صورت گرفته باشد. به عبارت دیگر، توهین باید به واسطه ارتباط با وظیفه رسمی شخص یا در حین انجام آن وظیفه رخ داده باشد. مجازات توهین مشدد، سه تا شش ماه حبس و/یا تا ۷۴ ضربه شلاق و/یا جزای نقدی درجه شش است که شدت بیشتری نسبت به توهین ساده دارد.
۲.۱.۳. ماده ۶۱۹ قانون مجازات اسلامی: توهین به زنان و کودکان در اماکن و معابر عمومی
این ماده به منظور حمایت از گروه های آسیب پذیر جامعه و ایجاد امنیت بیشتر برای زنان و کودکان در فضاهای عمومی تصویب شده است. طبق ماده ۶۱۹، «هرکس در اماکن عمومی یا معابر متعرض یا مزاحم اطفال یا زنان بشود یا با الفاظ و حرکات مخالف شأن و حیثیت به آنان توهین نماید یا عمل منافی عفت انجام دهد به حبس از دو ماه تا شش ماه و تا (۷۴) ضربه شلاق محکوم خواهد شد.» این ماده تأکید بر جنبه حمایتی قانون گذار از این قشر از جامعه دارد و برای رفتارهای توهین آمیز و مزاحمت آمیز در اماکن عمومی، مجازاتی مستقل پیش بینی کرده است.
۲.۲. عنصر مادی
عنصر مادی جرم توهین، شامل رفتار فیزیکی است که از سوی مرتکب سر می زند و به نحوی توهین آمیز تلقی می شود. این رفتار می تواند اشکال مختلفی داشته باشد:
۲.۲.۱. انواع رفتار موهن
- قول (گفتار): شامل فحاشی، استعمال الفاظ رکیک، نسبت دادن صفات ناپسند و هرگونه تحقیر لفظی.
- فعل (کردار): شامل حرکات موهن و تحقیرآمیز مانند پرتاب آب دهان به سمت کسی، هل دادن تحقیرآمیز، اشاره با دست یا حرکات بدنی که دلالت بر توهین دارد.
- نوشتار: شامل هرگونه متن موهن که از طریق ایمیل، پیامک، شبکه های اجتماعی، وب سایت ها، نامه ها، یا هر وسیله کتبی دیگری منتشر شود.
۲.۲.۲. شرایط وقوع رفتار
برای تحقق عنصر مادی جرم توهین، علاوه بر خود رفتار موهن، شرایطی نیز باید وجود داشته باشد:
- حضوری یا علنی بودن: لزوماً حضور فیزیکی مخاطب در برابر توهین کننده شرط نیست. رفتار توهین آمیز می تواند «حضوری» باشد (مانند مواجهه رو در رو یا ارسال پیام مستقیم) یا «علنی» باشد (مانند توهین در یک جمع، در فضای مجازی که عمومی است یا در یک مکان عمومی که دیگران می توانند بشنوند یا ببینند). بنابراین، توهین غیابی نیز در صورتی که به نحوی به اطلاع فرد توهین شده برسد (مثلاً از طریق شخص ثالث یا انتشار در رسانه های عمومی)، می تواند جرم تلقی شود.
- توهین به اشخاص حقیقی و زنده: جرم توهین، به طور معمول، نسبت به اشخاص حقیقی و زنده قابل ارتکاب است. توهین به مردگان، تنها در صورتی جرم محسوب می شود که عرفاً توهین به بازماندگان آن ها تلقی شود و موجب هتک حیثیت و آبروی آن ها گردد. توهین به خود شخص (مگر آنکه موجب جریحه دار شدن عفت عمومی شود) یا توهین به یک گروه کلی از افراد (مانند توهین به تمامی مهندسان کشور) که مصداق مشخصی ندارد، جرم تلقی نمی شود. اما اگر گروه مورد توهین، کوچک و قابل شناسایی باشد، می تواند جرم توهین محقق گردد.
- عدم شمول ترک فعل: در جرم توهین، رفتار ارتکابی می بایست از نوع «فعل مثبت» باشد. به این معنا که «سکوت» یا «بی توجهی» به تنهایی (حتی اگر با قصد تحقیر باشد) نمی تواند به عنوان توهین کیفری تلقی شود، مگر آنکه این سکوت یا بی توجهی در بستر یک رفتار مثبت توهین آمیز دیگری قرار گیرد.
۲.۳. عنصر روانی (معنوی)
عنصر روانی یا معنوی جرم توهین، شامل قصد و اراده مرتکب در انجام عمل توهین آمیز است. این عنصر به دو بخش سوء نیت عام و سوء نیت خاص تقسیم می شود:
- سوء نیت عام: به معنای قصد و اراده در انجام رفتار موهن (گفتار، کردار یا نوشتار) است. یعنی مرتکب باید با اراده و آگاهانه عمل توهین آمیز را انجام دهد، نه در حالت بی ارادگی مانند خواب، هیپنوتیزم یا بیهوشی.
- سوء نیت خاص: به معنای قصد اهانت و خفیف کردن شخص مورد توهین است. در جرم توهین، برخلاف برخی دیگر از جرایم که سوء نیت خاص نیاز به اثبات دارد، این قصد به صورت «مفروض» تلقی می شود. به این معنا که نفس انجام رفتار توهین آمیز، خود دلالت بر قصد اهانت دارد و نیازی به اثبات جداگانه آن نیست. با این حال، متهم می تواند با ارائه دلایلی (مانند اثبات اینکه عمل وی صرفاً در مقام شوخی بوده و قصد اهانت نداشته است)، عدم وجود سوء نیت خاص را اثبات کند که در این صورت ممکن است از مجازات معاف شود.
- آگاهی مرتکب: مرتکب باید از توهین آمیز بودن عمل خود آگاه باشد. جهل به موضوع (مثلاً ندانستن معنای توهین آمیز یک واژه در فرهنگ خاص) می تواند رافع مسئولیت کیفری باشد، اما جهل به حکم (ندانستن اینکه توهین جرم است) رافع مسئولیت نیست.
۳. انواع جرم توهین و مجازات های آنها
جرم توهین در قانون مجازات اسلامی، بسته به نوع و مخاطب آن، به سه دسته اصلی تقسیم می شود که هر یک مجازات های متفاوتی دارند. درک این تمایزات برای شناخت دقیق دامنه مسئولیت کیفری ضروری است.
۳.۱. توهین ساده (به افراد عادی)
این نوع توهین که در ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) پیش بینی شده، به هرگونه اهانت به افراد عادی جامعه اطلاق می شود که مشمول حد قذف نباشد. پیش از اصلاحات سال ۱۳۹۹، مجازات این جرم، شلاق تا ۷۴ ضربه یا جزای نقدی از پنجاه هزار تا یک میلیون ریال بود. اما با تصویب قانون کاهش مجازات حبس تعزیری، مجازات این جرم به طور کامل تغییر کرد.
اکنون، مجازات توهین ساده، «جزای نقدی درجه شش» است. همان طور که پیشتر نیز اشاره شد، مبالغ جزای نقدی به صورت دوره ای به روزرسانی می شوند. در حال حاضر (سال ۱۴۰۳)، جزای نقدی درجه شش بیش از دویست میلیون (۲۰۰,۰۰۰,۰۰۰) ریال تا هشتصد میلیون (۸۰۰,۰۰۰,۰۰۰) ریال است. این تغییر، نشان دهنده رویکرد قانون گذار به سمت جایگزینی مجازات های مالی به جای مجازات های بدنی در جرایم سبک تر است.
۳.۲. توهین مشدد (به مقامات و اشخاص دارای سمت)
توهین مشدد، موضوع ماده ۶۰۹ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) است. این نوع توهین زمانی رخ می دهد که فردی با توجه به سمت، به یکی از مقامات و اشخاص خاص ذکر شده در ماده (از جمله رؤسای سه قوه، وزرا، قضات و کارمندان دولتی) «در حال انجام وظیفه یا به سبب آن» توهین کند. شرط «در حال انجام وظیفه یا به سبب آن» از اهمیت بالایی برخوردار است و به این معناست که توهین باید به خاطر سمت یا عملکرد فرد در آن سمت صورت گرفته باشد، نه به دلیل مسائل شخصی.
مجازات توهین مشدد، شدیدتر از توهین ساده بوده و شامل «سه تا شش ماه حبس و/یا تا ۷۴ ضربه شلاق و/یا جزای نقدی درجه شش» می شود. این مجازات نشان از اهمیت حفظ احترام به نهادهای حکومتی و مقامات دولتی در حین انجام وظیفه عمومی دارد.
۳.۳. توهین به زنان و کودکان در اماکن عمومی (ماده ۶۱۹)
این نوع توهین، اختصاصاً به توهین علیه زنان و کودکان در اماکن و معابر عمومی می پردازد و در ماده ۶۱۹ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) جرم انگاری شده است. هدف از این ماده، حمایت بیشتر از گروه های آسیب پذیر و ارتقای امنیت روانی در فضاهای عمومی است.
مجازات توهین به زنان و کودکان در اماکن عمومی، «حبس از دو ماه تا شش ماه و تا ۷۴ ضربه شلاق» است. این مجازات، مستقل از ماده ۶۰۸ و ۶۰۹ بوده و بر رفتار توهین آمیزی تمرکز دارد که در یک محیط خاص و نسبت به قشر خاصی از جامعه صورت می گیرد.
۴. تمایز جرم توهین از سایر جرایم مشابه و مرتبط
در نظام حقوقی، برخی جرایم ممکن است در ظاهر شباهت هایی به یکدیگر داشته باشند، اما در ارکان، مجازات و نتایج حقوقی تفاوت های اساسی دارند. تمایز جرم توهین از سایر جرایم علیه حیثیت و کرامت اشخاص ضروری است تا بتوان شکایت و دفاع حقوقی صحیحی را انجام داد.
۴.۱. توهین و قذف
تفاوت اصلی بین توهین و قذف در ماهیت عمل نسبت داده شده است. قذف، به معنای نسبت دادن زنا یا لواط به فردی است که قادر به لواط یا زنا نباشد. قذف، جرمی حدی است و مجازات آن ۸۰ ضربه شلاق می باشد، مگر اینکه شرایط سقوط حد محقق شود. در حالی که توهین، نسبتی است که موجب وهن و خفیف شدن فرد در عرف شود، اما شامل نسبت زنا یا لواط نیست. مجازات توهین، تعزیری است و نه حدی. بنابراین، اگر الفاظ رکیک به کار برده شده، صراحتاً دلالت بر نسبت زنا یا لواط داشته باشد، جرم قذف محقق می شود و در غیر این صورت، می تواند مصداق توهین باشد.
۴.۲. توهین و افترا
افترا به معنای نسبت دادن یک جرم به دروغ به دیگری است، در حالی که مرتکب نتواند صحت آن نسبت را اثبات کند. در افترا، جرمی که نسبت داده می شود، باید صریحاً و به روشنی در قانون مجازات اسلامی، جرم شناخته شده باشد (مانند نسبت سرقت یا کلاهبرداری). هدف از افترا، خدشه دار کردن آبروی فرد از طریق نسبت دادن یک عمل مجرمانه است. در مقابل، توهین، نسبت دادن امر وهن آور یا انجام عمل موهن است که لزوماً نباید جرم باشد. برای مثال، «بی سواد» خواندن کسی توهین است، اما افترا نیست؛ در حالی که «سارق» خواندن کسی بدون دلیل، افترا است. مجازات افترا معمولاً شدیدتر از توهین است.
۴.۳. توهین و نشر اکاذیب
نشر اکاذیب به معنای انتشار اخبار کذب و اطلاعات دروغ به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی است. در نشر اکاذیب، آنچه منتشر می شود، «خبر کذب» است و معیار، دروغ بودن آن خبر است. هدف مرتکب نیز ایجاد ضرر یا تشویش است. در توهین، ممکن است یک صفت منفی (که لزوماً خبر نیست) نسبت داده شود یا عملی موهن انجام شود. تفاوت عمده در ماهیت عمل (خبر کذب در برابر رفتار موهن) و قصد (اضرار یا تشویش در برابر قصد خفیف کردن) است. البته ممکن است در برخی موارد، انتشار یک خبر کذب به قصد اهانت نیز باشد که در این صورت باید بررسی کرد کدام عنوان مجرمانه اولویت دارد.
۴.۴. توهین و ضرب و جرح
توهین جرمی علیه حیثیت و آبروی اشخاص است و به سلامت معنوی افراد لطمه می زند. در مقابل، ضرب و جرح جرمی علیه تمامیت جسمانی است و به سلامت جسمی افراد آسیب وارد می کند. اگرچه ممکن است در یک درگیری، هر دو جرم همزمان اتفاق بیفتد (مثلاً فردی هم کتک بخورد و هم مورد فحاشی قرار گیرد)، اما از نظر حقوقی کاملاً از هم متمایزند و هر یک مجازات های خاص خود را دارند. ضرب و جرح می تواند عمدی یا غیرعمدی باشد و مجازات آن شامل قصاص، دیه یا حبس است.
۴.۵. توهین و تهدید
تهدید به معنای بیم دادن یا ترساندن دیگری به ارتکاب عملی است که از نظر عرف، موجب ضرر و زیان جانی، مالی، شرافتی یا افشای سر باشد. در تهدید، قصد مرتکب، ایجاد ترس و رعب در قربانی است. در توهین، قصد مرتکب خفیف کردن و اهانت به شخص است. اگرچه هر دو جرم می توانند موجب ناراحتی و آسیب روانی شوند، اما ماهیت رفتار و قصد مجرمانه در آن ها متفاوت است. مثلاً گفتن «تو حقیر و نادان هستی» توهین است، اما گفتن «اگر این کار را نکنی، آبرویت را می برم» تهدید محسوب می شود.
۵. نحوه شکایت و مراحل رسیدگی به جرم توهین و فحاشی
آگاهی از نحوه شکایت و مراحل رسیدگی به جرم توهین و فحاشی برای شاکیان و متهمان از اهمیت بالایی برخوردار است. این اطلاعات به آن ها کمک می کند تا بتوانند به درستی از حقوق خود دفاع کرده و روند قانونی را طی کنند.
۵.۱. ماهیت جرم توهین: قابل گذشت یا غیرقابل گذشت؟
جرم توهین، به طور کلی، از جرایم «قابل گذشت» محسوب می شود. به این معنا که تعقیب کیفری و رسیدگی به این جرم منوط به شکایت شاکی خصوصی است و در صورت گذشت شاکی، تعقیب، تحقیق و رسیدگی یا اجرای حکم متوقف می شود. این ویژگی در اکثر پرونده های توهین ساده (ماده ۶۰۸) و توهین به زنان و کودکان (ماده ۶۱۹) صدق می کند.
اما در مورد توهین مشدد به مقامات (ماده ۶۰۹)، وضعیت کمی متفاوت است. اگرچه در این ماده نیز جنبه خصوصی جرم مطرح است، اما به دلیل اهمیت حفظ شأن مقامات و نهادهای حکومتی، در برخی موارد، جنبه عمومی جرم پررنگ تر تلقی می شود. با این حال، رویه قضایی اغلب به این سمت است که حتی در این موارد نیز، رضایت شاکی می تواند در تخفیف مجازات یا توقف رسیدگی مؤثر باشد، مگر اینکه دادستان به دلیل اخلال در نظم عمومی، جنبه عمومی جرم را پیگیری کند.
۵.۲. مراحل شکایت
روند شکایت از جرم توهین و فحاشی، مانند سایر جرایم کیفری، مراحل مشخصی دارد:
- تنظیم شکوائیه: اولین گام، تنظیم یک شکوائیه (دادخواست کیفری) است. در این شکوائیه باید مشخصات کامل شاکی و مشتکی عنه (متهم)، شرح دقیق واقعه توهین آمیز (زمان، مکان، نحوه توهین)، ادله و مستندات (مانند شهادت شهود، فایل صوتی/تصویری، اسکرین شات پیامک یا پست شبکه های اجتماعی) و خواسته شاکی (تقاضای رسیدگی و مجازات) به صورت شفاف و مستدل بیان شود.
- ثبت در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی: پس از تنظیم، شکوائیه باید به همراه مدارک و ادله مربوطه، در یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت و به دادسرای صالح ارسال شود.
- مراحل در دادسرا:
- تحقیقات مقدماتی: پرونده به یکی از شعب دادیاری یا بازپرسی ارجاع می شود. بازپرس یا دادیار به منظور جمع آوری دلایل و کشف حقیقت، طرفین را احضار و از آن ها تحقیق می کند. در این مرحله، شهود اظهارات خود را ارائه می دهند و ادله الکترونیکی مورد بررسی قرار می گیرد.
- صدور قرار جلب به دادرسی یا منع تعقیب: در صورتی که دادیار یا بازپرس با توجه به ادله موجود، وقوع جرم را محرز بداند، «قرار جلب به دادرسی» صادر می کند. در غیر این صورت، «قرار منع تعقیب» صادر می شود.
- صدور کیفرخواست: در صورت تأیید قرار جلب به دادرسی توسط دادستان، «کیفرخواست» صادر شده و پرونده برای رسیدگی و صدور حکم به دادگاه کیفری مربوطه ارسال می گردد.
- مراحل در دادگاه:
- تعیین وقت رسیدگی و ابلاغ: دادگاه وقت رسیدگی را تعیین و از طریق سامانه ثنا به طرفین ابلاغ می کند.
- برگزاری جلسات رسیدگی: در جلسات دادگاه، طرفین فرصت ارائه دفاعیات و دلایل خود را دارند. قاضی با بررسی مستندات، اظهارات شهود و دفاعیات، به ماهیت جرم و انتساب آن به متهم رسیدگی می کند.
- صدور حکم: در نهایت، قاضی «حکم محکومیت» یا «برائت» را صادر می کند.
- مراحل تجدیدنظرخواهی: رأی صادره توسط دادگاه بدوی، ظرف ۲۰ روز از تاریخ ابلاغ، قابل تجدیدنظرخواهی در دادگاه تجدیدنظر استان است. رأی صادره از دادگاه تجدیدنظر، قطعی و لازم الاجرا خواهد بود.
۵.۳. نکات عملی و کاربردی برای شاکی و متهم
در مواجهه با پرونده های توهین، چه به عنوان شاکی و چه به عنوان متهم، رعایت نکات زیر می تواند سرنوشت ساز باشد:
- برای شاکی:
- جمع آوری ادله قوی: مهمترین قدم، جمع آوری مستندات و ادله محکم است. این ادله می تواند شامل فایل های صوتی، تصویری، اسکرین شات پیامک ها، چت ها در فضای مجازی، شهادت شهود حاضر در صحنه یا هر مدرک دیگری باشد که وقوع توهین را اثبات کند.
- دقت در تنظیم شکوائیه: شکوائیه باید دقیق، کامل و بدون ابهام باشد و تمامی جزئیات واقعه توهین آمیز را شامل شود.
- عدم گذشت زودهنگام: در جرایم قابل گذشت، شاکی اختیار گذشت را دارد، اما باید به پیامدهای آن (مانند مختومه شدن پرونده) آگاه باشد و در زمان مقتضی و با اطلاع از روند پرونده تصمیم گیری کند.
- برای متهم:
- دفاعیات مؤثر: متهم می تواند با ارائه دلایلی مانند جهل به موضوع (ندانستن معنای توهین آمیز واژه)، عدم سوء نیت (مثلاً شوخی کردن بدون قصد اهانت)، توهین متقابل (اثبات اینکه خود شاکی نیز به وی توهین کرده است)، یا اثبات صحت موضوع نسبت داده شده (در صورتی که اظهارات متهم واقعیت داشته باشد) از خود دفاع کند.
- نقش وکیل متخصص: در هر دو حالت (شاکی یا متهم)، بهره گیری از مشاوره و وکالت وکیل متخصص در امور کیفری و جرایم علیه حیثیت، می تواند به دفاع مؤثرتر از حقوق افراد کمک شند و مسیر پرونده را به نحو مطلوب تری هدایت کند.
- اعاده حیثیت: در صورتی که فردی به جرم توهین محکوم شود و پس از گذراندن دوران محکومیت، بخواهد از سوابق کیفری خود اعاده حیثیت کند، باید مراحل قانونی مربوطه را طی نماید.
۶. سؤالات متداول
آیا توهین در فضای مجازی (تلگرام، اینستاگرام، واتساپ) جرم است و چگونه پیگیری می شود؟
بله، توهین در فضای مجازی مانند تلگرام، اینستاگرام، واتساپ و سایر شبکه های اجتماعی نیز جرم تلقی می شود و قابل پیگیری قانونی است. عنصر مادی جرم توهین می تواند از طریق نوشتار، گفتار (صوتی) یا تصاویر (تصویری) در فضای مجازی محقق شود. نحوه پیگیری آن نیز از طریق تنظیم شکوائیه در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی آغاز شده و دادسرا با ارجاع به پلیس فتا، به جمع آوری ادله الکترونیکی (مانند اسکرین شات، گزارش اپراتور) و شناسایی متهم می پردازد.
مجازات توهین به پدر و مادر یا افراد خانواده چیست؟
توهین به پدر و مادر یا سایر افراد خانواده، در صورتی که مشمول حد قذف نباشد، تحت عنوان توهین ساده (ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی) قابل پیگیری است و مجازات آن جزای نقدی درجه شش می باشد. قانون در این زمینه، مجازات جداگانه ای برای توهین به والدین یا اعضای خانواده در نظر نگرفته است، اما ممکن است قضات در تعیین میزان مجازات، رابطه خانوادگی را به عنوان یکی از عوامل مؤثر در نظر بگیرند.
آیا فحاشی در دعوای خانوادگی (زن و شوهر) قابل پیگیری کیفری است؟
بله، فحاشی و توهین میان زن و شوهر یا در دعواهای خانوادگی نیز می تواند جرم توهین تلقی شده و قابل پیگیری کیفری باشد. البته، در عمل ممکن است دادگاه ها در این گونه موارد، با توجه به شرایط و بستر وقوع جرم و همچنین ماهیت قابل گذشت بودن جرم توهین، سعی در سازش و حل و فصل مسالمت آمیز اختلاف داشته باشند، اما حق طرح شکایت کیفری برای طرفین محفوظ است.
توهین لفظی چه تفاوتی با سایر انواع توهین دارد؟
توهین لفظی (فحاشی، استعمال الفاظ رکیک) یکی از برجسته ترین مصادیق و انواع عنصر مادی جرم توهین است. علاوه بر توهین لفظی، توهین می تواند از طریق «فعل» (مانند حرکات موهن) یا «نوشتار» (مانند پیامک یا مطلب منتشر شده) نیز محقق شود. از نظر قانونی، ماهیت جرم یکسان است، اما نحوه اثبات و جمع آوری ادله ممکن است در هر نوع متفاوت باشد.
توهین به مأمورین دولتی یا پلیس در حین انجام وظیفه چه مجازاتی دارد؟
توهین به مأمورین دولتی یا پلیس در حین انجام وظیفه یا به سبب آن، مصداق توهین مشدد است که در ماده ۶۰۹ قانون مجازات اسلامی پیش بینی شده است. مجازات آن سه تا شش ماه حبس و/یا تا ۷۴ ضربه شلاق و/یا جزای نقدی درجه شش می باشد. این مجازات نسبت به توهین به افراد عادی شدیدتر است و هدف آن حفظ اقتدار و شأن ضابطین و مأمورین دولتی در حین ایفای نقش عمومی آن هاست.
آیا شوخی کردن یا کلام بدون قصد جدی می تواند توهین تلقی شود؟
بر اساس عنصر روانی جرم توهین، وجود «سوء نیت خاص» (قصد اهانت و خفیف کردن) مفروض است، اما متهم می تواند عدم این قصد را اثبات کند. بنابراین، اگر کلام یا رفتاری صرفاً در مقام شوخی و بدون هیچ قصد جدی برای اهانت صورت گرفته باشد و در عرف نیز به عنوان شوخی پذیرفته شود، ممکن است جرم توهین محقق نشود. با این حال، تشخیص این موضوع با قاضی است و بستگی به اوضاع و احوال، رابطه طرفین و تأثیر کلام بر فرد مخاطب دارد.
مهلت شکایت از جرم توهین چقدر است و آیا محدودیت زمانی دارد؟
جرم توهین از جرایم قابل گذشت است و محدودیت زمانی خاصی برای طرح شکایت آن وجود ندارد. به عبارت دیگر، شاکی می تواند هر زمان که مایل باشد، شکایت خود را مطرح کند و مرور زمان در جرایم قابل گذشت جاری نمی شود (برخلاف جرایم غیرقابل گذشت). با این حال، تأخیر زیاد در طرح شکایت ممکن است جمع آوری ادله را دشوارتر کند.
آیا توهین متقابل، مجازات را ساقط می کند؟
در صورتی که توهین به صورت متقابل و همزمان رخ داده باشد، قانون گذار ممکن است در مجازات مرتکبین تخفیف قائل شود یا در برخی موارد، هر دو طرف را از مجازات معاف کند. ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی در تبصره ای به این موضوع اشاره کرده است که در صورت توهین متقابل، اگر توهین هر دو طرف یکسان باشد، ممکن است هر دو از مجازات معاف شوند یا مجازات آن ها تخفیف یابد. تشخیص این امر با دادگاه است.
چگونه می توان از طریق سامانه ثنا، روند پرونده توهین را پیگیری کرد؟
پس از ثبت شکوائیه در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، برای هر پرونده یک کد پیگیری و شماره پرونده صادر می شود. با داشتن این اطلاعات و همچنین نام کاربری و رمز عبور سامانه ثنا، می توان از طریق وب سایت عدل ایران (سامانه ثنا)، وارد حساب کاربری خود شده و تمامی مراحل پرونده، از جمله ارجاع شعبه، ابلاغیه ها، قرارهای صادره و زمان جلسات رسیدگی را به صورت آنلاین پیگیری کرد.
نتیجه گیری
جرم توهین و فحاشی، از جمله مهمترین جرایم علیه حیثیت و آبروی اشخاص است که قانون گذار با تدوین مواد ۶۰۸، ۶۰۹ و ۶۱۹ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات)، به مقابله با آن پرداخته است. این مقاله نشان داد که تعریف حقوقی توهین، مبتنی بر ملاک عرفی و نسبت دادن امر وهن آور یا انجام عمل موهن است. عناصر قانونی، مادی و روانی این جرم، از ارکان اساسی برای اثبات و رسیدگی به آن هستند و هر یک باید به دقت مورد بررسی قرار گیرند.
آگاهی از تفاوت میان توهین ساده و مشدد، به ویژه پس از اصلاحات سال ۱۳۹۹ و تغییر مجازات ماده ۶۰۸ به جزای نقدی درجه شش (با مبالغ به روزرسانی شده)، برای شهروندان و فعالان حقوقی حیاتی است. همچنین، تمایز این جرم از سایر عناوین مشابه مانند قذف، افترا و نشر اکاذیب، به درک دقیق تر دامنه مسئولیت کیفری کمک می کند. با توجه به قابل گذشت بودن اغلب مصادیق جرم توهین، نقش شاکی خصوصی و دلایل اثباتی او در روند رسیدگی بسیار پررنگ است.
پیچیدگی های حقوقی مربوط به جرم توهین، اعم از اثبات عنصر مادی و روانی، جمع آوری ادله در فضای مجازی، و تفاوت در مجازات ها بر اساس نوع توهین، اهمیت شناخت دقیق قانون را دوچندان می کند. برای حفظ آرامش و احترام متقابل در جامعه و صیانت از کرامت انسانی، لازم است که افراد از حقوق و تکالیف خود در این زمینه آگاه باشند. در صورت مواجهه با پرونده های توهین، چه به عنوان قربانی و چه به عنوان فرد متهم، توصیه قاطع بر این است که حتماً از مشاوره حقوقی و تخصص یک وکیل دادگستری بهره مند شوید. این اقدام نه تنها به دفاع مؤثر از حقوق شما کمک می کند، بلکه می تواند روند دادرسی را نیز به شکل مطلوب تری هدایت نماید.