چهارده صیغه فعل مضارع

چهارده صیغه فعل مضارع در زبان عربی، شکل های گوناگونی از یک فعل هستند که بیانگر زمان حال یا آینده، جنسیت و تعداد فاعل، و حالت (معلوم، مجهول، مرفوع، منصوب، یا مجزوم) آن هستند. درک این صیغه ها برای تسلط بر صرف افعال عربی و توانایی برقراری ارتباط صحیح و ترجمه دقیق متون عربی حیاتی است. این مقاله یک راهنمای جامع برای یادگیری ساختار، اعراب، معانی، و کاربرد صحیح هر یک از این صیغه ها ارائه می دهد تا زبان آموزان فارسی زبان بتوانند به تسلط عمیق بر این مبحث پایه ای دست یابند.

مروری بر مفهوم صیغه در زبان عربی

در زبان عربی، «صیغه» به شکل خاصی از فعل یا اسم اطلاق می شود که اطلاعاتی درباره ویژگی های دستوری آن، مانند جنسیت، تعداد، و هویت فاعل (غائب، مخاطب، یا متکلم) را منتقل می کند. این مفهوم، اساس صرف افعال و اشتقاق کلمات در عربی است. افعال عربی بر مبنای ۱۴ صیغه تقسیم بندی می شوند که هر یک بیانگر ترکیب منحصربه فردی از این ویژگی ها هستند.

تقسیم بندی چهارده گانه صیغه ها بر پایه سه محور اصلی صورت می گیرد:

1. تعداد: شامل مفرد (یک نفر/چیز)، مثنی (دو نفر/چیز) و جمع (بیش از دو نفر/چیز).
2. جنسیت: شامل مذکر (مردانه) و مؤنث (زنانه).
3. خطاب: شامل غائب (سوم شخص، کسی که حضور ندارد)، مخاطب (دوم شخص، کسی که مورد خطاب است)، و متکلم (اول شخص، گوینده).

ترکیب این سه محور، چهارده صیغه منحصربه فرد را شکل می دهد که هر یک با ضمیر خاصی نیز مرتبط است. در جدول زیر، نام هر صیغه در فارسی و عربی، به همراه ضمیر منفصل مرتبط با آن، آورده شده است تا درک اولیه از این تقسیم بندی حاصل شود.

ردیف	صیغه (فارسی)	صیغه (عربی)	ضمیر مرتبط
۱	مفرد مذکر غائب	الغائب	هو
۲	مثنای مذکر غائب	الغائبان	هما
۳	جمع مذکر غائب	الغائبون	هم
۴	مفرد مونث غائب	الغائبة	هی
۵	مثنای مونث غائب	الغائبتان	هما
۶	جمع مونث غائب	الغائبات	هن
۷	مفرد مذکر مخاطب	المخاطب	أنتَ
۸	مثنای مذکر مخاطب	المخاطبان	أنتما
۹	جمع مذکر مخاطب	المخاطبون	أنتم
۱۰	مفرد مونث مخاطب	المخاطبة	أنتِ
۱۱	مثنای مونث مخاطب	المخاطبتان	أنتما
۱۲	جمع مونث مخاطب	المخاطبات	أنتنّ
۱۳	متکلم وحده	المتکلم وحده	أنا
۱۴	متکلم مع الغیر	المتکلم مع الغیر	نحنُ

فعل مضارع چیست؟ ساختار و نشانه های آن

فعل مضارع فعلی است که بر انجام کاری در زمان حال یا آینده دلالت دارد. این فعل با افزودن یکی از حروف أتین (أ، ت، ی، ن) به ابتدای ریشه فعل ساخته می شود. این حروف، که به آن ها حروف مضارعه می گویند، نقش کلیدی در شناسایی و ساخت فعل مضارع ایفا می کنند. حرف «أ» برای متکلم وحده، «ن» برای متکلم مع الغیر، «ت» برای صیغه های مخاطب و مفرد/مثنی مؤنث غائب، و «ی» برای صیغه های مذکر غائب و جمع مؤنث غائب به کار می رود.

ویژگی اصلی فعل مضارع در حالت عادی، مرفوع بودن آن است. علامت رفع در صیغه های مفرد (به جز جمع مؤنث) به صورت ضمه (ُ) در آخر فعل ظاهر می شود؛ برای مثال، «یَکتُبُ». در صیغه های مثنی و جمع مذکر و مفرد مؤنث مخاطب، علامت رفع به صورت نون عوض رفع نمایان می شود که در انتهای فعل قرار می گیرد؛ مانند «یَکتُبانِ» یا «یَکتُبُونَ». صیغه های جمع مؤنث غائب و مخاطب (یَفْعَلْنَ و تَفْعَلْنَ) مبنی هستند و تغییر اعراب نمی دهند، بنابراین همواره ساکن هستند.

تشخیص وزن فعل مضارع از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا عین الفعل (حرف دوم ریشه فعل) در مضارع می تواند دارای حرکات متفاوتی باشد: فتحه، ضمه، یا کسره. این تفاوت در وزن های سه گانه یَفعَلُ (مانند: یَذهَبُ، از ذَهَبَ)، یَفعُلُ (مانند: یَنصُرُ، از نَصَرَ)، و یَفعِلُ (مانند: یَضرِبُ، از ضَرَبَ) مشاهده می شود. برای تعیین حرکت صحیح عین الفعل در مضارع، معمولاً باید به لغت نامه مراجعه کرد.

جدول کامل ۱۴ صیغه فعل مضارع (معلوم و مرفوع) با مثال و معنی

صیغه های فعل مضارع، با در نظر گرفتن جنسیت، تعداد و هویت فاعل، در ۱۴ شکل مختلف صرف می شوند. این بخش به تفصیل به صرف فعل مضارع معلوم و مرفوع با استفاده از فعل نمونه «کَتَبَ» (به معنای نوشتن) می پردازد. این فعل، یک فعل ثلاثی مجرد است که عین الفعل آن در مضارع مضموم می شود (یَکتُبُ).

ردیف	صیغه (فارسی)	ضمیر	فعل مضارع (عربی با اعراب)	ترجمه فارسی
۱	مفرد مذکر غائب	هو	یَکتُبُ	او می نویسد (یک مرد)
۲	مثنای مذکر غائب	هما	یَکتُبانِ	آن دو می نویسند (دو مرد)
۳	جمع مذکر غائب	هم	یَکتُبُونَ	آنها می نویسند (جمع مردان)
۴	مفرد مونث غائب	هی	تَکتُبُ	او می نویسد (یک زن)
۵	مثنای مونث غائب	هما	تَکتُبانِ	آن دو می نویسند (دو زن)
۶	جمع مونث غائب	هنَّ	یَکتُبنَ	آنها می نویسند (جمع زنان)
۷	مفرد مذکر مخاطب	أنتَ	تَکتُبُ	تو می نویسی (یک مرد)
۸	مثنای مذکر مخاطب	أنتما	تَکتُبانِ	شما می نویسید (دو مرد)
۹	جمع مذکر مخاطب	أنتم	تَکتُبُونَ	شما می نویسید (جمع مردان)
۱۰	مفرد مونث مخاطب	أنتِ	تَکتُبینَ	تو می نویسی (یک زن)
۱۱	مثنای مونث مخاطب	أنتما	تَکتُبانِ	شما می نویسید (دو زن)
۱۲	جمع مونث مخاطب	أنتنَّ	تَکتُبنَ	شما می نویسید (جمع زنان)
۱۳	متکلم وحده	أنا	أَکتُبُ	من می نویسم
۱۴	متکلم مع الغیر	نحنُ	نَکتُبُ	ما می نویسیم

مثال های کاربردی برای هر صیغه فعل مضارع

در ادامه، برای درک عمیق تر کاربرد چهارده صیغه فعل مضارع در جملات، مثال های متعددی ارائه شده است:

• هو یَشرَبُ الماءَ کلّ صباحٍ. (او هر صبح آب می نوشد.)
• هما یَخرُجانِ من البیتِ الآنَ. (آن دو الان از خانه خارج می شوند.)
• هم یَلعَبُونَ الکرةَ فی الملعبِ. (آنها در زمین فوتبال بازی می کنند.)
• هی تَطبَخُ طعامًا لذیذًا. (او غذای خوشمزه ای می پزد.)
• هما تَرسُمانِ لوحةً جمیلةً. (آن دو نقاشی زیبایی می کشند.)
• هنَّ یُساعِدنَ والدتَهنَّ فی المنزلِ. (آنها به مادرشان در خانه کمک می کنند.)
• أنتَ تَفهَمُ الدرسَ جیدًا. (تو درس را خوب می فهمی.)
• أنتما تَقرَآنِ کتابَکما. (شما دو نفر کتابتان را می خوانید.)
• أنتم تَبنُونَ مستقبلاً مشرقًا. (شما آینده ای روشن می سازید.)
• أنتِ تَکتُبینَ رسالةً إلی صدیقَتکِ. (تو نامه ای به دوستت می نویسی.)
• أنتما تَجلسانِ علی الکرسیّ. (شما دو نفر روی صندلی می نشینید.)
• أنتنَّ تَعْمَلْنَ بجدٍّ. (شما با جدیت کار می کنید.)
• أنا أُحِبُّ قراءةَ الکُتبِ. (من کتاب خواندن را دوست دارم.)
• نحنُ نَزُورُ أقارِبَنا کلَّ أسبوعٍ. (ما هر هفته به دیدن خویشاوندانمان می رویم.)

مطابقت فعل و فاعل از نظر جنسیت و تعداد، از اصول بنیادین صرف و نحو عربی است و رعایت آن در جمله سازی ضروری است.

ساخت فعل مضارع منفی

برای منفی کردن فعل مضارع، ساده ترین و رایج ترین روش استفاده از حرف لا قبل از فعل مضارع است. این لا از نوع لای نفی است، به این معنا که غیر عامل است و هیچ تغییری در اعراب فعل مضارع (که در حالت عادی مرفوع است) ایجاد نمی کند. فعل پس از لا همچنان مرفوع باقی می ماند، چه با ضمه و چه با نون عوض رفع.

جدول صرف ۱۴ صیغه فعل مضارع منفی (با «لا»)

با استفاده از فعل «یَکتُبُ» (می نویسد) به عنوان نمونه، جدول زیر نحوه منفی کردن فعل مضارع را در چهارده صیغه نشان می دهد:

ردیف	صیغه (فارسی)	فعل مضارع منفی (عربی)	ترجمه فارسی
۱	مفرد مذکر غائب	لا یَکتُبُ	او نمی نویسد
۲	مثنای مذکر غائب	لا یَکتُبانِ	آن دو نمی نویسند
۳	جمع مذکر غائب	لا یَکتُبُونَ	آنها نمی نویسند
۴	مفرد مونث غائب	لا تَکتُبُ	او نمی نویسد
۵	مثنای مونث غائب	لا تَکتُبانِ	آن دو نمی نویسند
۶	جمع مونث غائب	لا یَکتُبنَ	آنها نمی نویسند
۷	مفرد مذکر مخاطب	لا تَکتُبُ	تو نمی نویسی
۸	مثنای مذکر مخاطب	لا تَکتُبانِ	شما نمی نویسید
۹	جمع مذکر مخاطب	لا تَکتُبُونَ	شما نمی نویسید
۱۰	مفرد مونث مخاطب	لا تَکتُبینَ	تو نمی نویسی
۱۱	مثنای مونث مخاطب	لا تَکتُبانِ	شما نمی نویسید
۱۲	جمع مونث مخاطب	لا تَکتُبنَ	شما نمی نویسید
۱۳	متکلم وحده	لا أَکتُبُ	من نمی نویسم
۱۴	متکلم مع الغیر	لا نَکتُبُ	ما نمی نویسیم

مثال های کاربردی برای مضارع منفی

• الطالبُ لا یَذهَبُ إلی المدرسةِ الیومَ. (دانش آموز امروز به مدرسه نمی رود.)
• المهندسانِ لا یَعمَلانِ فی هذا المشروعِ. (دو مهندس در این پروژه کار نمی کنند.)
• الناسُ لا یُصَدِّقُونَ الأخبارَ الکاذبةَ. (مردم اخبار دروغ را باور نمی کنند.)
• هی لا تُشاهِدُ التلفازَ کثیرًا. (او زیاد تلویزیون تماشا نمی کند.)
• نحنُ لا نَنسَی فضلَ معلمینا. (ما فضل معلمانمان را فراموش نمی کنیم.)

ساخت فعل مضارع مجهول

فعل مضارع مجهول زمانی به کار می رود که فاعل انجام دهنده کار مشخص نباشد یا قصد پنهان کردن آن را داشته باشیم. در این حالت، مفعول به جای فاعل قرار گرفته و به آن نائب فاعل گفته می شود. فعل مضارع مجهول برای زمان حال و آینده کاربرد دارد.

قاعده ساخت فعل مضارع مجهول در افعال ثلاثی مجرد به این صورت است:

1. حرف مضارعه (أ، ت، ی، ن) ابتدای فعل مضموم (ُ) می شود.
2. عین الفعل (حرف دوم ریشه) مفتوح (َ) می شود.

یَکتُبُ (معلوم)  ←  یُکتَبُ (مجهول)
تَشرَبُ (معلوم)  ←  تُشرَبُ (مجهول)

جدول صرف ۱۴ صیغه فعل مضارع مجهول (از ریشه کَتَبَ)

ردیف	صیغه (فارسی)	فعل مضارع مجهول (عربی با اعراب)	ترجمه فارسی
۱	مفرد مذکر غائب	یُکتَبُ	نوشته می شود
۲	مثنای مذکر غائب	یُکتَبانِ	نوشته می شوند
۳	جمع مذکر غائب	یُکتَبُونَ	نوشته می شوند
۴	مفرد مونث غائب	تُکتَبُ	نوشته می شود
۵	مثنای مونث غائب	تُکتَبانِ	نوشته می شوند
۶	جمع مونث غائب	یُکتَبنَ	نوشته می شوند
۷	مفرد مذکر مخاطب	تُکتَبُ	نوشته می شوی
۸	مثنای مذکر مخاطب	تُکتَبانِ	نوشته می شوید
۹	جمع مذکر مخاطب	تُکتَبُونَ	نوشته می شوید
۱۰	مفرد مونث مخاطب	تُکتَبِینَ	نوشته می شوی
۱۱	مثنای مونث مخاطب	تُکتَبانِ	نوشته می شوید
۱۲	جمع مونث مخاطب	تُکتَبنَ	نوشته می شوید
۱۳	متکلم وحده	أُکتَبُ	نوشته می شوم
۱۴	متکلم مع الغیر	نُکتَبُ	نوشته می شویم

مثال های کاربردی برای فعل مضارع مجهول

• یُشْرَبُ الماءُ. (آب نوشیده می شود.)
• تُفتَحُ الأبوابُ صباحًا. (درها صبح ها باز می شوند.)
• تُبْنَی المدینةُ بجهودِ المهندسینَ. (شهر با تلاش مهندسان ساخته می شود.)
• یُکرَمُ الضَیفُ فی بیتِنا. (مهمان در خانه ما اکرام می شود.)
• تُرسَلُ الرسائلُ عبرَ البریدِ الإلکترونیّ. (نامه ها از طریق پست الکترونیک فرستاده می شوند.)

فعل مضارع منصوب: ورود به دنیای حروف ناصبه

فعل مضارع در حالت طبیعی و بدون عامل، مرفوع است. اما زمانی که یکی از حروف ناصبه قبل از آن قرار گیرد، اعراب آن به منصوب تغییر می یابد. حروف ناصبه، حروفی هستند که فعل مضارع را نصب (فتحه دار) می کنند. شناخت این حروف و قواعد نصب فعل مضارع برای جمله سازی صحیح در عربی ضروری است.

حروف ناصبه پرکاربرد عبارتند از: أن، لن، کَی، حتی، لِـ (لام تعلیل).

نحوه نصب فعل مضارع

نصب فعل مضارع بر اساس صیغه آن، به دو شکل اصلی صورت می گیرد:

1. در صیغه های مفرد (به جز جمع مؤنث): ضمه (ُ) آخر فعل به فتحه (َ) تبدیل می شود.
   • مثال: یَکتُبُ ← أن یَکتُبَ
2. در صیغه های مثنی و جمع مذکر و مفرد مؤنث مخاطب: نون عوض رفع در انتهای فعل حذف می شود.
   • مثال: یَکتُبانِ ← أن یَکتُبا، یَکتُبُونَ ← أن یَکتُبوا، تَکتُبینَ ← أن تَکتُبی
3. نکته مهم: صیغه های جمع مؤنث غائب (یَفْعَلْنَ) و جمع مؤنث مخاطب (تَفْعَلْنَ) مبنی هستند و هیچ گاه تغییر اعراب نمی دهند. بنابراین، حتی با ورود حروف ناصبه، این صیغه ها همچنان به همان شکل ساکن باقی می مانند.

جدول صرف ۱۴ صیغه فعل مضارع با لن

حرف لن یکی از حروف ناصبه است که علاوه بر نصب فعل مضارع، معنای آن را به آینده منفی (هرگز انجام نخواهد شد) تبدیل می کند. در جدول زیر، صرف فعل «کَتَبَ» با لن آورده شده است:

ردیف	صیغه (فارسی)	فعل مضارع منصوب با لن (عربی)	ترجمه فارسی
۱	مفرد مذکر غائب	لَن یَکتُبَ	هرگز نخواهد نوشت
۲	مثنای مذکر غائب	لَن یَکتُبا	هرگز نخواهند نوشت
۳	جمع مذکر غائب	لَن یَکتُبوا	هرگز نخواهند نوشت
۴	مفرد مونث غائب	لَن تَکتُبَ	هرگز نخواهد نوشت
۵	مثنای مونث غائب	لَن تَکتُبا	هرگز نخواهند نوشت
۶	جمع مونث غائب	لَن یَکتُبنَ	هرگز نخواهند نوشت
۷	مفرد مذکر مخاطب	لَن تَکتُبَ	هرگز نخواهی نوشت
۸	مثنای مذکر مخاطب	لَن تَکتُبا	هرگز نخواهید نوشت
۹	جمع مذکر مخاطب	لَن تَکتُبوا	هرگز نخواهید نوشت
۱۰	مفرد مونث مخاطب	لَن تَکتُبی	هرگز نخواهی نوشت
۱۱	مثنای مونث مخاطب	لَن تَکتُبا	هرگز نخواهید نوشت
۱۲	جمع مونث مخاطب	لَن تَکتُبنَ	هرگز نخواهید نوشت
۱۳	متکلم وحده	لَن أَکتُبَ	هرگز نخواهم نوشت
۱۴	متکلم مع الغیر	لَن نَکتُبَ	هرگز نخواهیم نوشت

مثال های متنوع از کاربرد حروف ناصبه

• أریدُ أن أَدرُسَ اللغةَ العربیةَ. (می خواهم زبان عربی را مطالعه کنم.) (أن: مصدرساز و ناصبه)
• لَن تَنجَحَ الکسولُ. (فرد تنبل هرگز موفق نخواهد شد.) (لن: نفی آینده)
• نَسعَی کَی نَخدِمَ وطنَنا. (تلاش می کنیم تا به وطنمان خدمت کنیم.) (کی: برای بیان هدف)
• أعملُ بجدٍّ حتی أُحقِّقَ أهدافی. (سخت کار می کنم تا به اهدافم برسم.) (حتی: برای بیان غایت)
• جئتُ لِأتعلمَ. (آمدم تا یاد بگیرم.) (لام تعلیل: برای بیان علت)
• یَجبُ أن تُساعدوا الآخرینَ. (باید به دیگران کمک کنید.)
• لَن یَتأخَّرَ القطارُ. (قطار تأخیر نخواهد داشت.)

فعل مضارع مجزوم: ورود به دنیای حروف جازمه

فعل مضارع، علاوه بر حالت مرفوع و منصوب، می تواند مجزوم نیز شود. جزم یکی از حالات اعرابی فعل مضارع است که توسط حروف جازمه یا جوازم ایجاد می شود. این حروف، بر خلاف حروف ناصبه، باعث سکون یا حذف نون در پایان فعل مضارع می شوند.

حروف جازمه پرکاربرد عبارتند از: لم، لمّا، لام امر، لای نهی و ادوات شرط.

نحوه جزم فعل مضارع

جزم فعل مضارع نیز بر اساس صیغه آن به دو شکل عمده است:

1. در صیغه های مفرد (به جز جمع مؤنث): ضمه (ُ) آخر فعل به سکون (ْ) تبدیل می شود.
   • مثال: یَکتُبُ ← لم یَکتُبْ
2. در صیغه های مثنی و جمع مذکر و مفرد مؤنث مخاطب: نون عوض رفع در انتهای فعل حذف می شود.
   • مثال: یَکتُبانِ ← لم یَکتُبا، یَکتُبُونَ ← لم یَکتُبوا، تَکتُبینَ ← لم تَکتُبی
3. نکته مهم: همانند حالت نصب، صیغه های جمع مؤنث غائب (یَفْعَلْنَ) و جمع مؤنث مخاطب (تَفْعَلْنَ) مبنی هستند و با ورود حروف جازمه نیز تغییر نمی کنند و همچنان ساکن باقی می مانند.

لم و لما

لم و لمّا هر دو فعل مضارع را مجزوم می کنند و معنای آن را به ماضی منفی تبدیل می کنند. تفاوت اصلی آن ها در این است که لمّا معمولاً برای نفی عملی که انتظار می رود در آینده نزدیک اتفاق بیفتد، به کار می رود و معنای هنوز نه را می دهد.

• لم یَذهَبْ زیدٌ إلی المدرسةِ. (زید به مدرسه نرفت.)
• لمّا یحضُرْ الأستاذُ. (استاد هنوز حاضر نشده است.)

لام امر

لام امر، حرفی جازم است که با ورود بر سر فعل مضارع، معنای امر (دستور) را می رساند. این لِـ معمولاً مکسور است (لِـ) مگر اینکه قبل از آن حروف واو یا فاء بیایند که در این صورت ساکن می شود (وَ لْـ، فَ لْـ). لام امر برای صیغه های غائب و متکلم به کار می رود، زیرا صیغه های مخاطب فعل امر خاص خود را دارند.

جدول صرف ۱۴ صیغه فعل امر با لام امر (از ریشه کَتَبَ)

در جدول زیر، صیغه های امر ساخته شده از فعل مضارع، با تاکید بر کاربرد لام امر برای صیغه های غائب و متکلم، آورده شده است:

ردیف	صیغه (فارسی)	فعل امر (عربی با اعراب)	ترجمه فارسی
۱	مفرد مذکر غائب	لِیَکتُبْ	باید بنویسد
۲	مثنای مذکر غائب	لِیَکتُبا	باید بنویسند
۳	جمع مذکر غائب	لِیَکتُبوا	باید بنویسند
۴	مفرد مونث غائب	لِتَکتُبْ	باید بنویسد
۵	مثنای مونث غائب	لِتَکتُبا	باید بنویسند
۶	جمع مونث غائب	لِیَکتُبنَ	باید بنویسند
۷	مفرد مذکر مخاطب	اُکتُبْ	بنویس
۸	مثنای مذکر مخاطب	اُکتُبا	بنویسید
۹	جمع مذکر مخاطب	اُکتُبوا	بنویسید
۱۰	مفرد مونث مخاطب	اُکتُبی	بنویس
۱۱	مثنای مونث مخاطب	اُکتُبا	بنویسید
۱۲	جمع مونث مخاطب	اُکتُبنَ	بنویسید
۱۳	متکلم وحده	لِأَکتُبْ	باید بنویسم
۱۴	متکلم مع الغیر	لِنَکتُبْ	باید بنویسیم

مثال های کاربردی برای لام امر

• لِیَجلسْ فی مکانِهِ. (باید در جای خود بنشیند.) (غائب مذکر مفرد)
• وَ لْیَرحمْ بعضُکم بعضًا. (و باید بعضی از شما به بعضی دیگر رحم کنید.)
• فَ لْتَذهَبوا إلی المکتبةِ. (پس باید به کتابخانه بروید.) (غائب مذکر جمع)
• لِنَتأملْ فی خلقِ اللهِ. (باید در آفرینش خدا بیندیشیم.) (متکلم مع الغیر)

لای نهی

لای نهی، حرفی جازم است که برای نهی (منع کردن) از انجام کاری به کار می رود و بر سر فعل مضارع وارد می شود. این لا معنای نباید یا نکن را می رساند و فعل مضارع پس از آن، مجزوم می شود.

تفاوت کلیدی: لای نفی در مقابل لای نهی

یکی از مهم ترین نکات در تشخیص و کاربرد فعل مضارع، تفاوت میان لای نفی و لای نهی است:

• لای نفی: غیر عامل است و تنها فعل مضارع را منفی می کند، بدون اینکه تغییری در اعراب آن ایجاد کند. فعل پس از آن مرفوع باقی می ماند.
• لای نهی: عامل جازمه است و فعل مضارع را مجزوم می کند (سکون یا حذف نون).

مثال مقایسه ای:

• لا یَکتُبُ التلمیذُ. (دانش آموز نمی نویسد.) ← (لای نفی، فعل مرفوع است)
• لا تَکتُبْ یا تلمیذُ. (ای دانش آموز، ننویس!) ← (لای نهی، فعل مجزوم است)

جدول صرف ۱۴ صیغه فعل نهی (از ریشه کَتَبَ)

ردیف	صیغه (فارسی)	فعل نهی (عربی با اعراب)	ترجمه فارسی
۱	مفرد مذکر غائب	لا یَکتُبْ	نباید بنویسد
۲	مثنای مذکر غائب	لا یَکتُبا	نباید بنویسند
۳	جمع مذکر غائب	لا یَکتُبوا	نباید بنویسند
۴	مفرد مونث غائب	لا تَکتُبْ	نباید بنویسد
۵	مثنای مونث غائب	لا تَکتُبا	نباید بنویسند
۶	جمع مونث غائب	لا یَکتُبنَ	نباید بنویسند
۷	مفرد مذکر مخاطب	لا تَکتُبْ	ننویس
۸	مثنای مذکر مخاطب	لا تَکتُبا	ننویسید
۹	جمع مذکر مخاطب	لا تَکتُبوا	ننویسید
۱۰	مفرد مونث مخاطب	لا تَکتُبی	ننویس
۱۱	مثنای مونث مخاطب	لا تَکتُبا	ننویسید
۱۲	جمع مونث مخاطب	لا تَکتُبنَ	ننویسید
۱۳	متکلم وحده	لا أَکتُبْ	نباید بنویسم
۱۴	متکلم مع الغیر	لا نَکتُبْ	نباید بنویسیم

مثال های کاربردی برای لای نهی

• لا تَکذبْ أبدًا. (هرگز دروغ نگو.)
• لا تَلعبا فی الشارعِ. (در خیابان بازی نکنید.) (مخاطب مثنی)
• لا تُفسِدوا فی الأرضِ. (در زمین فساد نکنید.) (مخاطب جمع)
• لا یَبتعدْ عنّا. (نباید از ما دور شود.) (غائب مذکر مفرد)
• لا نَترکْ الصلاةَ. (نباید نماز را ترک کنیم.) (متکلم مع الغیر)

ادوات شرط

ادوات شرط، کلماتی هستند که دو جمله را به یکدیگر ربط داده و یک جمله شرطیه را تشکیل می دهند. این ادوات می توانند دو فعل مضارع را جزم کنند که به ترتیب فعل شرط و جواب شرط نامیده می شوند. اگرچه برخی ادوات شرط می توانند بر فعل ماضی نیز وارد شوند، اما در آن صورت فعل ماضی محلاً مجزوم خواهد بود و تغییر ظاهری در اعراب آن دیده نمی شود.

برخی از ادوات شرط جازمه شامل: مَن، ما، مَهما، أینما، حیثما، متی، أیّان، کَیفما، أیّ.

• مَن یَجتهدْ یَنجحْ. (هر که تلاش کند، موفق می شود.)
• ما تَزرعْ تَحصُدْ. (هر چه بکاری، درو می کنی.)
• أینما تَذهبوا تَجدوا کرمًا. (هر کجا بروید، کرم می یابید.)
• متی یَأتِ الربیعُ تَخضرُّ الأرضُ. (هر گاه بهار بیاید، زمین سرسبز می شود.)

نکات کلیدی، اشتباهات رایج و ترفندهای یادگیری

تسلط بر چهارده صیغه فعل مضارع نیازمند توجه به جزئیات و تمرین مستمر است. در ادامه به برخی نکات مهم و اشتباهات رایج اشاره می شود:

1. الف امر و همزه مضارع متکلم وحده:
   • در فعل امر مخاطب، همزه ابتدایی (اُکتُبْ) همزه وصل است و هنگام وصل شدن به کلمه قبل از آن، حذف می شود.
   • در فعل مضارع متکلم وحده، همزه ابتدایی (أَکتُبُ) همزه قطع است و همواره تلفظ می شود.
2. اهمیت تطابق فعل و فاعل: فعل مضارع باید از نظر جنسیت (مذکر/مونث) و تعداد (مفرد/مثنی/جمع) با فاعل خود مطابقت داشته باشد. این قاعده در حالت هایی که فاعل اسم ظاهر است، به ویژه اگر جمع غیرعاقل باشد، اهمیت می یابد (مثال: الشوارعُ تُنظَّفُ – خیابان ها تمیز می شوند، نه یُنظَّفُونَ).
3. تمرین مستمر با جداول و مثال ها: برای حفظ بهتر صیغه ها و درونی سازی قواعد، مرور مکرر جداول صرف و ساخت جملات متنوع با هر صیغه توصیه می شود. استفاده از فلش کارت و گروه بندی صیغه ها (مثلاً صیغه های دارای نون یا صیغه های بدون تغییر اعراب) می تواند فرآیند یادگیری را تسهیل کند.
4. گوش دادن و تکرار: شنیدن مکالمات و متون عربی و تکرار افعال در قالب جملات، به تقویت حافظه شنیداری و تلفظ صحیح کمک شایانی می کند.

تمرین های کاربردی و تعاملی

برای تثبیت یادگیری و ارزیابی درک شما از چهارده صیغه فعل مضارع، مجموعه ای از تمرینات طراحی شده است. توصیه می شود پس از مطالعه دقیق هر بخش، این تمرینات را انجام دهید تا نقاط قوت و ضعف خود را شناسایی کنید.

تمرین ۱: تشخیص صیغه و ترجمه (چند گزینه ای)

صیغه و ترجمه صحیح فعل مضارع داده شده را انتخاب کنید:

1. «تَکتُبانِ» چه صیغه ای است؟

   الف) مثنای مذکر غائب ب) مثنای مونث غائب ج) مثنای مذکر مخاطب د) همه موارد

2. ترجمه صحیح «یَشربونَ» چیست؟

   الف) می نوشند (مردان) ب) می نوشید (مردان) ج) می نوشید (زنان) د) می نوشند (زنان)

3. «لا تَتکلمْ» چه نوع فعلی است؟

   الف) مضارع منفی ب) مضارع منصوب ج) مضارع مجزوم (نهی) د) مضارع مجهول

4. فعل «یُعلَمُ» چه صیغه ای از مضارع مجهول است؟

   الف) مفرد مذکر غائب ب) مفرد مونث غائب ج) مثنای مذکر غائب د) جمع مذکر غائب

5. «لَن تَحصُدَ» به چه معناست؟

   الف) درو نمی کنی ب) هرگز درو نخواهی کرد ج) درو نخواهی کرد د) نباید درو کنی

تمرین ۲: صرف فعل مضارع

فعل «سَمِعَ» (شنیدن) را در صیغه های خواسته شده، در حالت مضارع معلوم و مرفوع، صرف کنید.

1. مفرد مذکر غائب: _______________
2. مثنای مونث غائب: _______________
3. جمع مذکر مخاطب: _______________
4. مفرد مونث مخاطب: _______________
5. متکلم وحده: _______________

تمرین ۳: تبدیل فعل معلوم به مجهول

افعال مضارع معلوم در جملات زیر را به مضارع مجهول تبدیل کنید و جمله را بازنویسی نمایید:

1. یَکتُبُ الطالبُ الدرسَ. (دانش آموز درس را می نویسد.)

   _______________

2. تَزرَعُ الفلاّحةُ الزهورَ. (کشاورز زن گل ها را می کارد.)

   _______________

3. یَفتحُ الرجلُ البابَ. (مرد در را باز می کند.)

   _______________

تمرین ۴: تغییر اعراب فعل مضارع (منصوب و مجزوم)

افعال مضارع مرفوع را به حالت منصوب یا مجزوم (بر اساس حرف داده شده در پرانتز) تغییر دهید:

1. هُم یَنجحونَ. (لن)

   _______________

2. أنتِ تَفکرینَ. (کی)

   _______________

3. هی تَجلسُ. (لم)

   _______________

4. نحنُ نَذهبُ. (لِـ)

   _______________

5. أنتما تَقرآنِ. (لا نهی)

   _______________

تمرین ۵: تشخیص لای نفی و لای نهی

در جملات زیر، نوع لا را مشخص کنید (لای نفی یا لای نهی) و دلیل آن را توضیح دهید:

1. لا یَکتبُ علیٌّ.

   _______________

2. لا تَکتُبْ علیَ الشیءَ.

   _______________

3. أنا لا أُحبُّ الکسلَ.

   _______________

4. لا تَخافوا.

   _______________

جمع بندی و نتیجه گیری: گام های بعدی شما

در این مقاله به صورت جامع به بررسی چهارده صیغه فعل مضارع در زبان عربی پرداختیم. ساختار فعل مضارع، حروف مضارعه، و اعراب آن در حالت مرفوع را آموختیم. سپس، با جزئیات کامل، به نحوه منفی کردن فعل مضارع با لا، ساخت فعل مضارع مجهول، و همچنین قواعد نصب و جزم فعل مضارع توسط حروف ناصبه (مانند أن، لن، کی، حتی، لِـ) و حروف جازمه (مانند لم، لمّا، لام امر، لای نهی، و ادوات شرط) آشنا شدیم. همچنین، تفاوت حیاتی میان لای نفی و لای نهی را بررسی کردیم که از نکات کلیدی در فهم صحیح جملات عربی است.

تسلط بر چهارده صیغه فعل مضارع، گامی اساسی در یادگیری زبان عربی است و به شما امکان می دهد تا زمان حال و آینده را به درستی بیان کنید، جملات را منفی یا مجهول سازید و مقاصد شرطی یا امری خود را منتقل نمایید. برای تثبیت این دانش، تمرین مستمر، ساخت جملات متعدد، و مرور جداول صرف ضروری است. توصیه می شود پس از تسلط بر این مبحث، به مطالعه عمیق تر سایر انواع افعال و قواعد نحو عربی بپردازید تا بنیان زبان عربی شما بیش از پیش تقویت شود.