بازار فرش دستباف ایران در سال ۱۴۰۴ به کجا می رود؟

بازار فرش دستباف ایران در سال ۱۴۰۴ به کجا می‌رود؟

تهران- خبرگزاری: فرش دستباف ایران، این میراث ارزشمند و کهن که از دیرباز به‌عنوان نماد هنر، فرهنگ و اصالت ایرانی شناخته می‌شود، در آستانه سال ۱۴۰۴ بار دیگر در کانون توجه فعالان اقتصادی و فرهنگی قرار گرفته است. این روزها پرسش اصلی کارشناسان و فعالان بازار آن است که صنعت فرش دستباف، با وجود چالش‌های اقتصادی داخلی، نوسانات ارزی، محدودیت‌های صادراتی، تحریم‌های بین‌المللی و تغییر سلیقه مشتریان جهانی، چه مسیری را طی خواهد کرد؟ آیا فرش ایرانی می‌تواند جایگاه گذشته خود را در بازارهای جهانی باز یابد یا باید به رقابت سخت با تولیدکنندگان کشورهایی چون هند و پاکستان تن دهد؟ خبرنگار ما در این گزارش به بررسی ابعاد مختلف این پرسش پرداخته است.

فرش دستباف ایران،میراثی که هنوز زنده است

بازار فرش دستباف ایران را بسیاری «بازاری زنده اما پرچالش» توصیف می‌کنند. از بازار بزرگ تهران گرفته تا کارگاه‌های کوچک در روستاهای خراسان جنوبی، کرمان، آذربایجان، کاشان و کردستان، هنوز صدای شانه و دار به گوش می‌رسد. آمارهای رسمی نشان می‌دهد در سال ۱۴۰۳ بیش از ۶۰۰ هزار بافنده فعال در کشور حضور داشته‌اند؛ هرچند بسیاری از آنان با مشکلاتی نظیر نبود بیمه، کاهش درآمد و افت تقاضا دست‌وپنجه نرم می‌کنند.

کارشناسان تاکید می‌کنند که فرش دستباف تنها یک کالای مصرفی نیست بلکه بخش مهمی از «هویت ایرانی» به شمار می‌رود. همین ویژگی است که باعث شده همچنان تقاضای داخلی و خارجی برای آن وجود داشته باشد، هرچند فراز و نشیب‌های شدیدی بر سر راهش قرار دارد.

در این میان، فرش‌های ماشینی باکیفیت هم به‌عنوان رقیب و در عین حال مکمل فرش‌های دستباف وارد میدان شده‌اند. بسیاری از خانواده‌ها به دلیل قیمت مناسب‌تر و تنوع بالای طرح و رنگ، از این محصولات استقبال می‌کنند. به‌ویژه در سال‌های اخیر، تولیدکنندگان توانسته‌اند با به‌کارگیری تکنولوژی‌های پیشرفته، محصولاتی بسیار نزدیک به ظرافت فرش دستباف ارائه دهند. نمونه‌ای از این محصولات، فرش 1200 شانه کاشان تراکم 3600 است که هم از نظر ظاهری شباهت زیادی به فرش دستباف دارد و هم به دلیل تراکم بالا، دوام و ماندگاری قابل‌توجهی را به همراه می‌آورد.

از سوی دیگر، حضور این نوع فرش‌ها در بازار نه تنها فشار تقاضا بر فرش‌های دستباف را کاهش داده، بلکه فرصت مناسبی برای حفظ سلیقه و فرهنگ مصرف فرش در میان نسل جوان ایجاد کرده است. به عبارتی، مشتریانی که توان خرید فرش دستباف ندارند، با انتخاب فرش ماشینی باکیفیت همچنان می‌توانند بخشی از زیبایی و اصالت این هنر را در خانه‌های خود تجربه کنند. این هم‌زیستی میان فرش دستباف و ماشینی می‌تواند به پایداری بازار و ادامه راه پر فراز و نشیب هنر فرشبافی در ایران کمک کند.

بازار داخلی فرش دستباف؛ از لوکس‌پسندی تا کاهش قدرت خرید

گزارش‌های میدانی خبرنگار ما از بازار فرش تهران نشان می‌دهد که تقاضای داخلی در سال ۱۴۰۴ دوگانه شده است. از یک سو، اقشار مرفه و علاقه‌مند به کالای لوکس همچنان فرش دستباف را به‌عنوان نماد منزل خود می‌خرند و حاضرند برای یک تخته فرش تبریز یا اصفهان چند صد میلیون تومان هزینه کنند. از سوی دیگر، طبقه متوسط و حتی بخش بزرگی از جامعه به دلیل کاهش قدرت خرید، به سمت فرش ماشینی روی آورده‌اند.

یکی از فروشندگان بازار می‌گوید: «مردم دیگر مثل گذشته برای جهیزیه یا نوسازی خانه سراغ فرش دستباف نمی‌آیند. اغلب مشتری‌های من یا خارجی‌ها هستند یا کسانی که به قصد سرمایه‌گذاری خرید می‌کنند.»

در این شرایط، برخی شهرها و مراکز تولیدی خاص همچنان جایگاه ویژه‌ای در بازار فرش ایران دارند. به‌طور مثال، فرش‌های قم به دلیل ظرافت فوق‌العاده، استفاده از ابریشم و طراحی‌های منحصربه‌فرد، هم در بازار داخلی و هم در صادرات طرفداران زیادی پیدا کرده‌اند. بسیاری از کارشناسان معتقدند که این فرش‌ها بیشتر به‌عنوان یک اثر هنری خریداری می‌شوند تا صرفاً یک وسیله مصرفی، و همین موضوع باعث شده تا ارزش مادی آن‌ها همواره رو به افزایش باشد. به همین دلیل، پرس‌وجو درباره قیمت فرش دستباف قم ۱۲ متری برای بسیاری از خریداران لوکس و سرمایه‌گذاران یک دغدغه جدی محسوب می‌شود.

از سوی دیگر، تنوع کیفیت و طرح در میان فرش‌های قمی باعث شده که بازه قیمتی گسترده‌ای برای خریداران وجود داشته باشد. بسته به میزان ابریشم به‌کاررفته، ظرافت گره‌ها و اصالت نقشه، قیمت می‌تواند تفاوت چشمگیری داشته باشد. این موضوع اگرچه انتخاب را برای خریدار دشوار می‌کند، اما در عین حال نشان‌دهنده انعطاف بازار و ظرفیت بالای فرش قم برای پاسخ‌گویی به سلیقه‌های مختلف است. به همین خاطر، کسانی که به دنبال خرید مطمئن هستند، معمولاً تحقیقات مفصلی درباره قیمت فرش دستباف قم ۱۲ متری انجام می‌دهند تا بهترین گزینه را مطابق با بودجه و انتظار خود بیابند.

صادرات فرش دستباف ایران؛ امیدی برای رونق اقتصادی

با وجود رکود داخلی و کاهش قدرت خرید خانوارهای ایرانی، صادرات فرش دستباف همچنان به‌عنوان نقطه امیدی برای فعالان این صنعت شناخته می‌شود. طبق آمار رسمی گمرک، در سال ۱۴۰۳ حدود ۵۰۰ میلیون دلار فرش دستباف از ایران به بازارهای جهانی صادر شد. این رقم اگرچه با دوران طلایی فرش ایرانی ــ زمانی که صادرات سالانه به بیش از یک میلیارد دلار می‌رسید ــ فاصله چشمگیری دارد، اما نشان می‌دهد که همچنان تقاضا برای قالی ایرانی در سطح جهان پابرجاست.

مقاصد اصلی صادرات در سال گذشته شامل کشورهایی چون آلمان، ایتالیا، ژاپن، قطر و امارات بوده است. هرچند بازار پرظرفیت آمریکا همچنان به دلیل تحریم‌ها بسته مانده، اما کارشناسان امیدوارند در آینده شرایط تغییر کند و دوباره دروازه ورود به این بازار گشوده شود.

یکی از صادرکنندگان باسابقه در گفت‌وگو با خبرنگار ما تأکید کرد: «نام فرش تبریز، نائین، قم و کاشان هنوز در جهان برند است. مشتری خارجی حاضر است برای این نام‌ها پول بیشتری بپردازد. مشکل اصلی ما تحریم‌های بانکی و دشواری انتقال پول است. اگر این موانع برداشته شود و حمایت جدی صورت گیرد، می‌توانیم سهم ازدست‌رفته بازار جهانی را دوباره به دست آوریم.»

تغییر ذائقه مشتریان جهانی

یکی از نکات جالب در سال‌های اخیر، تغییر سلیقه خریداران خارجی است. مشتریان اروپایی و آمریکایی به طرح‌های ساده‌تر و مدرن‌تر گرایش پیدا کرده‌اند، در حالی که بسیاری از کارگاه‌های ایرانی همچنان به تولید نقوش سنتی مشغولند. همین موضوع سبب شده برخی کشورها مانند هند، نپال و پاکستان با تولید فرش‌هایی با طرح‌های مدرن‌تر، بخشی از بازار ایران را تصاحب کنند.

با این حال، کارشناسان می‌گویند اگر تولیدکنندگان ایرانی بتوانند میان اصالت و نوآوری تعادل برقرار کنند، همچنان دست بالا را خواهند داشت. به گفته یک طراح فرش در تبریز: «طرح‌های اصیل باید حفظ شود، اما در کنار آن باید محصولاتی تولید کنیم که با دکوراسیون مدرن خانه‌های امروز هماهنگ باشد.»

چالش‌های بافندگان؛ بیمه و دستمزد

یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که آینده فرش دستباف ایران را تهدید می‌کند، وضعیت معیشتی بافندگان است. بسیاری از بافندگان روستایی دستمزدی کمتر از حداقل حقوق کارگری دریافت می‌کنند و بیمه ندارند. همین موضوع باعث شده نسل جوان کمتر به سمت این حرفه برود.

یک بافنده در نائین می‌گوید: «ما عشق داریم به کارمان، اما واقعیت این است که درآمدش کفاف زندگی را نمی‌دهد. اگر حمایت نباشد، شاید فرزندان ما دیگر سراغ دار قالی نیایند.»

رقابت‌پذیری در برابر کشورهای رقیب

ایران هنوز بزرگ‌ترین تولیدکننده فرش دستباف دنیاست، اما رقبایی چون هند، پاکستان و چین سهم رو به رشدی در بازار دارند. مزیت اصلی این کشورها، هزینه پایین تولید و انعطاف در طراحی است. در مقابل، فرش ایرانی همچنان به‌عنوان «برند لوکس» شناخته می‌شود. برخی کارشناسان پیشنهاد می‌کنند ایران به‌جای رقابت قیمتی، باید بر کیفیت و اصالت تمرکز کند و فرش ایرانی را به‌عنوان کالای لوکس جهانی معرفی نماید.

رقابت جهانی با فرش دستباف ایران؛ رقبای قدرتمند در کمین

ایران همچنان بزرگ‌ترین تولیدکننده فرش دستباف در جهان به شمار می‌رود و فرش‌های تبریز، کاشان، نائین و قم به‌عنوان نماد هنر ایرانی شهرت جهانی دارند، اما بازار بین‌المللی با رقابت شدید روبه‌روست. کشورهای رقیبی مانند هند، پاکستان، نپال و حتی ترکیه توانسته‌اند سهم قابل‌توجهی از بازار جهانی را از آن خود کنند و فشار زیادی بر صادرات فرش ایرانی وارد آورند.

هند و پاکستان با تولید انبوه و قیمت پایین، بازار اروپا و آمریکا را هدف گرفته‌اند و از طریق شبکه‌های فروش گسترده و تبلیغات فعال، خریداران را جذب می‌کنند. نپال با ارائه طرح‌های مدرن، رنگ‌بندی ساده و سبک مینیمال توانسته نسل جوان را به خود علاقه‌مند کند. ترکیه نیز با حضور قوی در نمایشگاه‌های بین‌المللی و تبلیغات گسترده، در حال افزایش نفوذ خود است.

کارشناسان معتقدند ایران نباید وارد رقابت قیمتی شود و باید با تمرکز بر کیفیت، اصالت، هنر دست و برند ملی، فرش ایرانی را به‌عنوان کالای لوکس جهانی معرفی کند تا جایگاه خود را حفظ کند.

آینده بازار فرش دستباف ایران در سال ۱۴۰۴؛ میان بیم و امید

جمع‌بندی نظرات کارشناسان فعال در حوزه فرش دستباف نشان می‌دهد که سال ۱۴۰۴ برای بازار فرش ایران سالی پرچالش اما امیدوارکننده خواهد بود. اگر تحریم‌های بانکی کاهش یابد و مسیر صادرات تسهیل شود، می‌توان انتظار داشت که درآمدهای حاصل از صادرات فرش دستباف به شکل نسبی افزایش پیدا کند و بازار داخلی نیز با رونق نسبی مواجه شود. در این سناریو، تولیدکنندگان و بافندگان فرش فرصت خواهند داشت تا با ارتقای کیفیت و تنوع طرح، جایگاه جهانی فرش ایرانی را حفظ و حتی تقویت کنند.

با این حال، اگر مشکلات معیشتی بافندگان ادامه یابد، هزینه تولید افزایش یابد و بازار داخل توان خرید کاهش یابد، خطر رکود و افول بازار فرش دستباف بیش از پیش احساس خواهد شد. علاوه بر این، تغییر ذائقه مشتریان داخلی و خارجی و رقابت کشورهای رقیب نیز می‌تواند تهدیدی جدی برای جایگاه فرش ایرانی باشد.

کارشناسان تأکید می‌کنند که آینده فرش دستباف ایران در سال ۱۴۰۴ به ترکیبی از حمایت‌های دولتی، تقویت برند ملی، بهبود کیفیت و توجه به نیازهای بازار داخلی و جهانی بستگی دارد. تنها با این رویکرد می‌توان میان بیم و امید، مسیر رشد و ثبات را برای این هنر ملی رقم زد.

جمع‌بندی

فرش دستباف ایران در آستانه ۱۴۰۴ همچنان «ملکه فرش‌های جهان» است، اما آینده آن در گرو تصمیم‌های امروز است. حمایت از بافندگان، توجه به تغییر سلیقه مشتریان، استفاده از فناوری‌های نوین و حضور پررنگ در بازارهای جهانی می‌تواند ضامن بقای این صنعت کهن باشد.
اگر این اقدامات جدی گرفته شود، فرش ایرانی همچنان پرچم‌دار هنر و اصالت در جهان باقی خواهد ماند؛ در غیر این صورت، خطر کمرنگ شدن این میراث گرانبها وجود دارد.