ارث بردن زن از مرد
ارث بردن زن از مرد
سهم الارث زن از همسر متوفی، مشروط به وجود عقد دائم و زنده بودن زوجه در زمان فوت زوج، طبق قانون مدنی ایران تعیین می گردد. این سهم در صورت داشتن فرزند، یک هشتم از کلیه اموال (منقول و قیمت اموال غیرمنقول) و در صورت نداشتن فرزند، یک چهارم از کلیه اموال (منقول و قیمت اموال غیرمنقول) است. درک دقیق این حقوق برای دفاع از منافع قانونی وراث ضروری است.
مبحث ارث همواره یکی از پیچیده ترین و حساس ترین حوزه های حقوقی محسوب می شود که با فوت هر فرد، مسائل عدیده ای را برای بازماندگان او مطرح می سازد. در نظام حقوقی ایران، که برگرفته از فقه اسلامی است، توارث بر اساس نسب، سبب، و ولاء پایه گذاری شده و هر یک از وراث، بسته به نوع و درجه خویشاوندی با متوفی، از سهم مشخصی از ترکه بهره مند می شوند. در این میان، سهم الارث زن از مرد متوفی، به دلیل تحولات قانونی و ابهامات رایج، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
این مقاله با رویکردی تخصصی و مستند به مواد قانون مدنی، به تشریح جامع سهم الارث زوجه از شوهر می پردازد. هدف، نه تنها ارائه اطلاعات دقیق حقوقی، بلکه تبیین جنبه های عملی و کاربردی این موضوع برای مخاطبانی است که درگیر مسائل مربوط به ارث بری هستند یا به دنبال افزایش آگاهی حقوقی خود در این زمینه می باشند. در ادامه، به بررسی مبانی قانونی، شرایط اساسی، میزان سهم الارث در حالات گوناگون، اموال مشمول توارث و تحولات قانونی مرتبط، وضعیت ارث زن در طلاق و نیز مراحل عملی مطالبه سهم الارارث خواهیم پرداخت.
مبانی حقوقی و جایگاه زن در توارث
نظام حقوقی ایران، مبانی ارث را از فقه اسلامی اقتباس کرده است. در این چارچوب، وراثت نه تنها یک حق، بلکه یک تکلیف قانونی است که با فوت شخص، دارایی های او به وراث قانونی اش منتقل می شود. این انتقال بر اساس اصول مشخصی انجام می پذیرد که در قانون مدنی به تفصیل بیان شده اند.
مفهوم ارث و وراثت در حقوق ایران
ارث به معنای انتقال قهری حقوق و اموال متوفی به وراث اوست. مجموع دارایی های مثبت و منفی (شامل بدهی ها و تعهدات) که از متوفی به جای می ماند، «ترکه» نامیده می شود. وراث نیز اشخاصی هستند که به واسطه رابطه نسبی (خونی) یا سببی (ازدواج) یا ولاء (مانند ولی یا امین)، حق توارث از متوفی را دارند.
قانون مدنی ایران، وراث را در سه طبقه و چند درجه تقسیم بندی کرده است. این طبقه بندی سلسله مراتبی است؛ به این معنا که تا زمانی که حداقل یک وارث از طبقه اول وجود داشته باشد، نوبت به ارث طبقه دوم نمی رسد و همین طور برای طبقه سوم. هر طبقه نیز شامل درجات مختلفی است. هرچند که در این مقاله تمرکز بر سهم الارث زوجه است، آگاهی از این طبقه بندی برای درک جایگاه زوجه در کنار سایر وراث اهمیت دارد. اما در این میان، زوجین (زن و شوهر) به عنوان وراث سببی، همیشه و در کنار هر یک از طبقات نسبی، از متوفی ارث می برند و جایگاه ویژه ای دارند.
مبنای فقهی و قانونی سهم الارث زن
مبنای حقوقی ارث بردن زن از مرد، ریشه در فقه اسلامی دارد و قانون مدنی ایران نیز این احکام را بازتاب داده است. ماده ۸۶۴ قانون مدنی به صراحت بیان می دارد: «از جمله اشخاصی که به موجب سبب ارث می برند هر یک از زوجین است که در حین فوت دیگری زنده باشند.» این ماده، زن را به عنوان یکی از وراث سببی به رسمیت می شناسد. همچنین، ماده ۹۴۰ قانون مدنی تأکید می کند: «زوجین وقتی از یکدیگر ارث می برند که عقد آنها دائمی باشد.» این دو ماده در کنار سایر مواد مرتبط، چهارچوب قانونی ارث زن از شوهر را مشخص می کنند. فلسفه تعیین سهم الارث برای زوجه، حمایت از او پس از فوت همسر و تأمین نیازهای مالی اوست، زیرا در نظام سنتی حقوق خانواده، نفقه و تأمین معاش زن بر عهده مرد بوده است. این سهم به عنوان «فرض» نامیده می شود، به این معنی که سهمی ثابت و مشخص است که پیش از تقسیم باقیمانده ترکه بین سایر وراث، به زوجه تعلق می گیرد.
در نظام حقوقی ایران، سهم الارث زن از شوهر متوفی، بر اساس عقد دائم و زنده بودن در زمان فوت، به عنوان یک حق ثابت و مشخص (فرض) تعیین شده و به منظور حمایت مالی از زوجه پس از همسرش به او تعلق می گیرد.
شرایط اصلی توارث زوجه
ارث بردن زن از شوهر تابع شرایط و ضوابطی است که قانون مدنی آن را به وضوح تعیین کرده است. عدم وجود هر یک از این شرایط می تواند منجر به محرومیت زن از ارث شود.
ضرورت وجود عقد دائم و پایداری رابطه زوجیت
یکی از بنیادی ترین شرایط برای ارث بردن زن از مرد، وجود عقد دائم میان آن دو است. همان طور که ماده ۹۴۰ قانون مدنی تصریح می کند: «زوجین وقتی از یکدیگر ارث می برند که عقد آن ها دائمی باشد.» این حکم به این معناست که در عقد موقت (صیغه)، زن و شوهر از یکدیگر ارث نمی برند، حتی اگر در ضمن عقد شرط توارث کرده باشند. دلیل این امر، آمره بودن قواعد ارث است؛ یعنی طرفین نمی توانند برخلاف قواعد قانونی ارث توافق کنند.
علاوه بر عقد دائم، پایداری رابطه زوجیت در زمان فوت نیز شرط است. یعنی زن باید در لحظه فوت شوهر، همسر قانونی او باشد. مواردی مانند فسخ نکاح یا طلاق بائن (به جز استثنائات خاص که در ادامه ذکر می شود) که رابطه زوجیت را به طور کامل قطع می کنند، مانع ارث بری زن می شوند.
زنده بودن زوجه در زمان فوت زوج
شرط دیگر ارث بری زن، زنده بودن او در لحظه فوت شوهر است. ماده ۸۶۴ قانون مدنی این موضوع را به وضوح بیان می دارد. اگر زن قبل از شوهر یا همزمان با او فوت کند (موت فرضی)، از او ارث نمی برد. اما اگر زن پس از شوهر فوت کند، حتی اگر قبل از تقسیم ارث باشد، سهم الارث او به وراث خودش منتقل می شود. به عبارت دیگر، سهم ارث به محض فوت مورث (شوهر) به وارث (زن) تعلق می گیرد، هرچند که مراحل اداری و تقسیم آن زمان بر باشد. این سهم به عنوان بخشی از ترکه زن متوفی، به وراث او می رسد.
موانع قانونی ارث بری
علاوه بر شرایط فوق، عدم وجود موانع قانونی نیز برای ارث بردن زن ضروری است. این موانع، همانند موانع ارث برای سایر وراث، شامل موارد زیر هستند:
- قتل مورث: هرگاه کسی مورث (شوهر) خود را به عمد به قتل برساند، از او ارث نمی برد. این حکم به منظور جلوگیری از سوءاستفاده و جنایت برای کسب مال است (ماده ۸۸۰ قانون مدنی).
- کفر: اگر یکی از زوجین کافر و دیگری مسلمان باشد، کافر از مسلمان ارث نمی برد، اما مسلمان از کافر ارث می برد. این موضوع به جهت برتری احکام اسلامی در توارث است.
- لعان: لعان به معنای سوگندهایی است که زوجین در شرایط خاص، مانند اتهام زنا به زن یا انکار نسب فرزند، ادا می کنند. پس از وقوع لعان، رابطه زوجیت قطع شده و زن و شوهر از یکدیگر ارث نمی برند (ماده ۸۸۲ قانون مدنی).
- ازدواج در حال مرض پیش از دخول: اگر مردی در حال بیماری که منجر به فوتش می شود، زنی را به عقد خود درآورد و قبل از نزدیکی (دخول) به دلیل همان بیماری فوت کند، زن از او ارث نمی برد (ماده ۹۴۵ قانون مدنی). اما اگر مرد پس از دخول یا پس از بهبودی از بیماری فوت کند، زن از او ارث خواهد برد.
تعیین سهم الارث زن در سناریوهای مختلف
میزان سهم الارث زن از شوهر در قانون مدنی به دو عامل اصلی بستگی دارد: وجود یا عدم وجود فرزند برای متوفی و تعدد یا عدم تعدد زوجات.
سهم زن در صورت وجود فرزند از متوفی
در صورتی که مرد متوفی دارای فرزند باشد، اعم از اینکه این فرزند از همسر فعلی او باشد یا از همسران قبلی، سهم الارث زن به میزان یک هشتم از کل دارایی های متوفی (ترکه) خواهد بود. این حکم بر اساس ماده ۹۱۳ و ۹۴۶ قانون مدنی است. «فرزند» در اینجا شامل اولاد بلافصل و همچنین اولادِ اولاد (نوه) می شود.
به عنوان مثال، فرض کنید مردی فوت کرده و یک همسر و دو فرزند (یک پسر و یک دختر) دارد. اگر ارزش کل ترکه یک میلیارد تومان باشد، سهم همسر از این میزان، یک هشتم یعنی ۱۲۵ میلیون تومان خواهد بود. مابقی ترکه پس از کسر سهم زن، بین فرزندان تقسیم می شود که سهم پسر دو برابر سهم دختر است. این سهم یک هشتم، هم از عین اموال منقول (مانند پول نقد، خودرو، سهام) و هم از قیمت اموال غیرمنقول (مانند زمین، خانه، آپارتمان) محاسبه و پرداخت می گردد.
سهم زن در صورت عدم وجود فرزند از متوفی
اگر مرد متوفی هیچ فرزندی (اعم از اولاد بلافصل یا اولادِ اولاد) نداشته باشد، سهم الارث همسر او به میزان یک چهارم از کل دارایی های متوفی خواهد بود. این وضعیت نیز بر اساس مواد ۹۱۳ و ۹۴۶ قانون مدنی تعیین شده است. در این حالت نیز، این یک چهارم هم از عین اموال منقول و هم از قیمت اموال غیرمنقول به زوجه تعلق می گیرد.
مثلاً، اگر مردی فوت کند و همسر و تنها والدینش (پدر و مادر) را داشته باشد و فرزندی هم نداشته باشد، در این صورت اگر ارزش کل ترکه یک میلیارد تومان باشد، سهم همسر از این میزان، یک چهارم یعنی ۲۵۰ میلیون تومان خواهد بود. مابقی ترکه بین پدر و مادر متوفی و سایر وراث احتمالی طبق طبقات ارث تقسیم می شود.
سهم الارث در فرض تعدد زوجات
در صورتی که مرد متوفی بیش از یک همسر دائمی داشته باشد، سهم الارث کلی که برای همسران (یک هشتم در صورت داشتن فرزند یا یک چهارم در صورت نداشتن فرزند) در نظر گرفته شده است، به صورت مساوی بین تمامی همسران دائم تقسیم می شود. ماده ۹۴۲ قانون مدنی این حکم را صراحت بخشیده است.
به عنوان مثال، مردی فوت می کند و دو همسر دائم و یک فرزند دارد. در این حالت، سهم کلی همسران، یک هشتم از کل ترکه است. این یک هشتم به صورت مساوی بین دو همسر تقسیم می شود، یعنی هر یک از همسران یک شانزدهم از کل ترکه را به ارث می بردند. اگر مرد فرزندی نداشت و دو همسر داشت، سهم کلی یک چهارم بین دو همسر تقسیم می شد و هر کدام یک هشتم از ترکه را به دست می آوردند.
انواع اموال مشمول ارث بری زن و اصلاحات قانونی
یکی از مهم ترین تحولات در قانون ارث زن از شوهر در سال های اخیر، مربوط به اموالی است که زن از آن ها ارث می برد. پیش از اصلاحات قانونی، محدودیت هایی در این زمینه وجود داشت که با تغییرات سال ۱۳۸۷، بخش عمده ای از این محدودیت ها برطرف شد.
تحولات قانون مدنی در مورد اموال غیرمنقول (اصلاحیه ۱۳۸۷ مواد ۹۴۶ و ۹۴۸ ق.م)
قبل از اصلاحیه مواد ۹۴۶ و ۹۴۸ قانون مدنی در سال ۱۳۸۷، زن تنها از عین اموال منقول و از قیمت «ابنیه و اشجار» (ساختمان ها و درختان) ارث می برد و از «عرصه» (زمین) هیچ سهمی، چه از عین و چه از قیمت، به او تعلق نمی گرفت. این محدودیت یکی از مهم ترین چالش های حقوقی برای زنان در بحث ارث بود.
با تصویب قانون اصلاح مواد ۹۴۶ و ۹۴۸ قانون مدنی در تاریخ ۱۳۸۷/۱۱/۰۶، وضعیت سهم الارث زن از اموال غیرمنقول متحول شد. طبق قانون جدید، زن از عین اموال منقول و از قیمت کلیه اموال غیرمنقول، اعم از عرصه و اعیان (زمین، بنا و درختان) ارث می برد. این تغییر، گام مهمی در جهت رفع تبعیض و تأمین حقوق مالی زنان محسوب می شود. بنابراین، در حال حاضر، اگر شوهر ملکی غیرمنقول (مانند زمین، خانه، آپارتمان) داشته باشد، سهم الارث زن از قیمت این اموال محاسبه و پرداخت می شود.
امکان استیفای عین مال در صورت عدم پرداخت قیمت
یکی از نکات مهم و حمایتی قانون جدید، ماده ۹۴۸ قانون مدنی است که به زوجه حق استیفای سهم خود از عین اموال غیرمنقول را می دهد. این ماده مقرر می دارد: «هرگاه ورثه از اداء قیمت اموال غیر منقول امتناع نمایند، زن می تواند حق خود را از عین اموال استیفاء نماید.»
این بدان معناست که اگر سایر وراث از پرداخت سهم قیمت اموال غیرمنقول به زوجه خودداری کنند، زن می تواند از طریق مراجعه به دادگاه، الزام وراث به پرداخت قیمت را درخواست نماید. در صورتی که وراث همچنان از پرداخت امتناع ورزند، دادگاه می تواند به زوجه اجازه دهد تا معادل سهم الارث خود از عین مال غیرمنقول را تملک نماید. این حکم، ابزار اجرایی مهمی برای تضمین حقوق زوجه و جلوگیری از تضییع آن توسط سایر وراث است.
سهم زن از دیه شوهر متوفی
مبحث دیه و ارث بردن از آن نیز از جمله موضوعاتی است که ابهامات خاص خود را دارد. دیه، مبلغی است که بابت جبران خسارت جانی یا جسمی به اولیای دم یا مصدوم پرداخت می شود. در خصوص سهم زن از دیه شوهر متوفی، لازم است بدانیم که زن به طور مستقیم در زمره «اولیای دم» قرار نمی گیرد که حق قصاص یا مطالبه دیه را دارند. اولیای دم شامل پدر، مادر، فرزندان و سایر وراث نسبی مرد هستند.
با این حال، سهم الارث زوجه از دیه شوهر متوفی محفوظ است. بدین معنی که دیه پس از پرداخت، جزء ترکه متوفی محسوب شده و زن نیز به عنوان یکی از وراث، سهم قانونی خود (یک هشتم یا یک چهارم) را از آن به ارث می برد. این امر به دلیل ماهیت دیه است که پس از تعلق به متوفی (یا به اولیای دم که به جای متوفی قرار می گیرند)، حکم سایر اموال متوفی را پیدا می کند و زن به نسبت سهم خود از آن بهره مند می شود.
وضعیت توارث زوجه در شرایط خاص (طلاق)
رابطه زوجیت پس از طلاق، اصولاً مانع از ارث بری می شود. با این حال، قانون مدنی استثنائاتی را برای برخی انواع طلاق و شرایط خاص پیش بینی کرده است که در آن ها زن از شوهر سابق خود ارث می برد.
ارث در طلاق رجعی
طلاق رجعی نوعی از طلاق است که در آن مرد در مدت عده (حدود سه ماه و ده روز) حق رجوع به همسر خود را بدون نیاز به عقد مجدد دارد. در این نوع طلاق، رابطه زوجیت به طور کامل قطع نمی شود، بلکه به صورت معلق باقی می ماند.
مطابق ماده ۹۴۳ قانون مدنی، «اگر شوهر زن خود را طلاق رجعی دهد و در زمان عده فوت کند، زن از او ارث می برد و همچنین اگر زن در زمان عده فوت کند، شوهر از او ارث می برد.» این حکم به این دلیل است که در طول عده طلاق رجعی، زن هنوز در حکم همسر مرد است و احکام زوجیت، از جمله ارث، بر آن ها جاری است. اما اگر فوت شوهر پس از انقضای مدت عده طلاق رجعی رخ دهد، دیگر زن از او ارث نخواهد برد، زیرا رابطه زوجیت به طور کامل قطع شده است.
ارث در طلاق بائن و طلاق در حال مرض
طلاق بائن نوعی از طلاق است که در آن مرد حق رجوع به زن را در طول عده ندارد و رابطه زوجیت به طور کامل قطع می شود. به طور کلی، در طلاق بائن، زن و شوهر از یکدیگر ارث نمی برند. با این حال، قانون مدنی دو استثناء مهم را در این زمینه پیش بینی کرده است:
- طلاق در حال مرض منجر به فوت (ماده ۹۴۴ قانون مدنی): اگر مردی در حالی که به بیماری ای مبتلاست که منجر به فوتش می شود، همسر خود را طلاق دهد و در ظرف یک سال از تاریخ طلاق به دلیل همان بیماری فوت کند، زن از او ارث می برد. این حکم حتی اگر طلاق از نوع بائن باشد، جاری است. شرط مهم این است که زن در این مدت یک ساله مجدداً ازدواج نکرده باشد. فلسفه این ماده، جلوگیری از سوءاستفاده احتمالی مرد از بیماری خود برای محروم کردن همسرش از ارث است.
- عقد در حال مرض و فوت قبل از دخول (ماده ۹۴۵ قانون مدنی): این ماده، همان طور که پیش تر نیز ذکر شد، یک مانع ارث بری است، نه یک استثناء برای توارث. طبق آن، اگر مردی در حال بیماری که به فوتش می انجامد، زنی را عقد کند و قبل از نزدیکی (دخول) به دلیل همان بیماری فوت کند، زن از او ارث نمی برد. این ماده تأکید می کند که برای ارث بری زن در این حالت خاص، دخول (نزدیکی) باید صورت گرفته باشد یا مرد از آن بیماری بهبود یابد.
در جمع بندی، ارث بردن زن از مرد پس از طلاق، تنها در موارد بسیار محدود و مشخص شده قانونی، یعنی در طلاق رجعی در مدت عده، یا طلاق بائن در حال مرض خاص با شرایط یک ساله، امکان پذیر است و در سایر حالات طلاق بائن، حق توارث زوجه ساقط می شود.
فرآیند عملی محاسبه و مطالبه سهم الارث زن
پس از فوت مرد، برای مطالبه و دریافت سهم الارث توسط زن، باید مراحل قانونی مشخصی طی شود. این مراحل شامل اقدامات اداری و در صورت لزوم، پیگیری های قضایی است.
مراحل کلی انحصار وراثت و تقسیم ترکه
اولین گام پس از فوت، گرفتن گواهی فوت از اداره ثبت احوال است. سپس، برای تعیین رسمی وراث و سهم الارث هر یک، اقدام برای گواهی انحصار وراثت ضروری است. این گواهی توسط شورای حل اختلاف یا دادگاه (بسته به ارزش ترکه) صادر می شود و در آن، تمامی وراث قانونی و نسبت آن ها با متوفی مشخص می گردد. مدارک لازم معمولاً شامل گواهی فوت، شناسنامه و کارت ملی متوفی و وراث، عقدنامه، استشهادیه و لیست اموال متوفی است.
پس از صدور گواهی انحصار وراثت، نوبت به تعیین و تقویم (ارزیابی) کلیه اموال متوفی می رسد. این اموال شامل هر دو نوع منقول و غیرمنقول است. سپس، دیون (بدهی ها) و وصایای متوفی (تا یک سوم دارایی او) از ترکه کسر می شود. پس از کسر این موارد، باقیمانده ترکه خالص، مبنای محاسبه سهم الارث وراث، از جمله سهم زن، قرار می گیرد. این مرحله معمولاً با توافق وراث یا با نظر کارشناس رسمی دادگستری انجام می شود.
مثال های کاربردی محاسبه سهم زوجه
برای روشن تر شدن نحوه محاسبه سهم الارث زن، به چند مثال کاربردی توجه کنید:
مثال ۱: مردی فوت می کند و از او یک همسر، یک پسر و یک دختر به جای می ماند. مجموع ترکه خالص (پس از کسر دیون و وصایا) ۱.۶۰۰.۰۰۰.۰۰۰ تومان است.
- ابتدا سهم همسر که یک هشتم است، محاسبه می شود: ۱/۸ * ۱.۶۰۰.۰۰۰.۰۰۰ = ۲۰۰.۰۰۰.۰۰۰ تومان.
- باقیمانده ترکه: ۱.۶۰۰.۰۰۰.۰۰۰ – ۲۰۰.۰۰۰.۰۰۰ = ۱.۴۰۰.۰۰۰.۰۰۰ تومان.
- این باقیمانده بین پسر و دختر تقسیم می شود. طبق قانون، سهم پسر دو برابر سهم دختر است. اگر سهم دختر را ۱ واحد فرض کنیم، سهم پسر ۲ واحد است. مجموعاً ۳ واحد.
- سهم دختر: (۱/۳) * ۱.۴۰۰.۰۰۰.۰۰۰ = ۴۶۶.۶۶۶.۶۶۷ تومان.
- سهم پسر: (۲/۳) * ۱.۴۰۰.۰۰۰.۰۰۰ = ۹۳۳.۳۳۳.۳۳۳ تومان.
مثال ۲: مردی فوت می کند و از او یک همسر و پدر و مادرش باقی می مانند. مرد فرزندی ندارد. مجموع ترکه خالص ۸۰۰.۰۰۰.۰۰۰ تومان است.
- سهم همسر که یک چهارم است، محاسبه می شود: ۱/۴ * ۸۰۰.۰۰۰.۰۰۰ = ۲۰۰.۰۰۰.۰۰۰ تومان.
- سهم مادر: یک سوم از باقیمانده (در صورت نبود حاجب) یا یک ششم (در صورت وجود حاجب). در این حالت چون فرزندی وجود ندارد، مادر یک سوم می برد: ۱/۳ * ۶۰۰.۰۰۰.۰۰۰ = ۲۰۰.۰۰۰.۰۰۰ تومان.
- سهم پدر: باقیمانده ترکه پس از سهم همسر و مادر. در این حالت، ۴۰۰.۰۰۰.۰۰۰ تومان. (پدر و مادر در طبقه اول هستند و اگر تنها باشند، مادر ۱/۳ و پدر مابقی را می برد.)
مثال ۳: مردی فوت می کند و از او دو همسر دائم و فرزندی ندارد. مجموع ترکه خالص ۱.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰ تومان است.
- سهم کلی همسران (چون فرزند نیست): یک چهارم. یعنی ۱/۴ * ۱.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰ = ۲۵۰.۰۰۰.۰۰۰ تومان.
- این ۲۵۰.۰۰۰.۰۰۰ تومان به تساوی بین دو همسر تقسیم می شود. یعنی هر همسر ۱۲۵.۰۰۰.۰۰۰ تومان به ارث می برد.
نکات مالیاتی و اداری پس از فوت
پس از فوت، وراث موظف به پرداخت مالیات بر ارث هستند. برای این منظور، باید ظرف مدت یک سال از تاریخ فوت، اظهارنامه مالیات بر ارث را شامل کلیه اقلام ترکه و ارزش آن ها به اداره امور مالیاتی تسلیم کنند. این اظهارنامه شامل معافیت ها، دیون و هزینه های کفن و دفن نیز می شود. عدم ارائه اظهارنامه در موعد مقرر می تواند منجر به تعلق جریمه و عدم بهره مندی از معافیت های قانونی شود. نقل و انتقال هرگونه مال متوفی، مانند املاک یا سپرده های بانکی، منوط به ارائه گواهی پرداخت مالیات بر ارث است.
راهکارهای حقوقی در صورت بروز اختلاف
در صورتی که وراث بر سر تقسیم ترکه یا سهم الارث زن به توافق نرسند یا برخی از وراث از پرداخت سهم زوجه امتناع کنند، زوجه می تواند از طریق مراجع قضایی اقدام به مطالبه سهم الارث خود نماید. در این حالت، زن می تواند دادخواست تقسیم ترکه یا مطالبه سهم الارث را به دادگاه خانواده تقدیم کند. دادگاه پس از بررسی اسناد و مدارک و در صورت لزوم، با جلب نظر کارشناس رسمی دادگستری، رأی به تقسیم ترکه و پرداخت سهم زوجه صادر خواهد کرد. ماده ۹۴۸ قانون مدنی، همان طور که پیشتر ذکر شد، به زن این امکان را می دهد که در صورت امتناع وراث از پرداخت قیمت اموال غیرمنقول، حق خود را از عین اموال استیفاء کند.
مقایسه سهم الارث زن و مرد و جایگاه زن در طبقات ارث
برای درک کامل حقوق زن در مبحث ارث، لازم است نگاهی مقایسه ای به سهم الارث زوج (مرد) از زوجه (زن) داشته باشیم و جایگاه زوجه را در کنار سایر طبقات وراث بررسی کنیم.
سهم الارث مرد (زوج) از همسر متوفی
سهم الارث مرد (زوج) از همسر متوفی خود نیز مانند زن، تابع وجود یا عدم وجود فرزند است، اما میزان آن متفاوت است:
- در صورتی که زن متوفی دارای فرزند باشد (اعم از فرزند از همسر فعلی یا همسران قبلی)، سهم الارث شوهر یک چهارم از کل ترکه است.
- در صورتی که زن متوفی فرزندی نداشته باشد، سهم الارث شوهر یک دوم (نصف) از کل ترکه است.
این مقایسه نشان می دهد که سهم الارث مرد در هر دو حالت (با فرزند و بدون فرزند) بیشتر از سهم الارث زن است. این تفاوت در قانون مدنی ایران و فقه اسلامی، مبتنی بر تفاوت در تکالیف مالی زوجین است؛ به این صورت که تأمین معاش خانواده و پرداخت نفقه بر عهده مرد است و سهم بیشتر ارث مرد، توازن را در این تکالیف حفظ می کند. همچنین، این سهم نیز همانند سهم زن، هم از عین اموال منقول و هم از قیمت اموال غیرمنقول به شوهر تعلق می گیرد.
جایگاه فرض بر در تقسیم ارث
در نظام ارثی ایران، وراث به دو دسته «فرض بر» و «قرابت بر» تقسیم می شوند. فرض بر کسی است که سهم معینی از ترکه برای او در قانون تعیین شده است و این سهم ثابت است. قرابت بر کسی است که سهم مشخصی ندارد و باقیمانده ترکه پس از کسر سهم فرض بران، بر اساس نسبت قرابت تقسیم می شود.
زن و شوهر، جزو وراث فرض بر هستند. این بدان معناست که زن (زوجه) همیشه و در هر شرایطی، در صورت وجود عقد دائم و عدم وجود موانع ارث، از شوهر خود ارث می برد. سهم او (یک هشتم یا یک چهارم) یک «فرض» است که پیش از تقسیم باقیمانده ترکه بین سایر وراث نسبی (مانند فرزندان، پدر و مادر، خواهران و برادران)، از کل ترکه کسر می شود. این ویژگی باعث می شود که جایگاه زوجه در تقسیم ارث، از ثبات و تضمین بالایی برخوردار باشد و هیچگاه از ارث محروم نشود، مگر به دلیل موانع قانونی ذکر شده.
جدول زیر به صورت خلاصه سهم الارث زوجین را در حالت های مختلف نشان می دهد:
| وارث | وضعیت فرزندان متوفی | میزان سهم الارث |
|---|---|---|
| زن (زوجه) | با وجود فرزند (از همسر فعلی یا قبلی) | یک هشتم (ثمن) از کل ترکه |
| زن (زوجه) | بدون فرزند | یک چهارم (ربع) از کل ترکه |
| مرد (زوج) | با وجود فرزند (از همسر فعلی یا قبلی) | یک چهارم (ربع) از کل ترکه |
| مرد (زوج) | بدون فرزند | یک دوم (نصف) از کل ترکه |
این جدول به وضوح تفاوت سهم الارث زن و مرد را در قانون ایران نشان می دهد و بر اهمیت وجود فرزند در تعیین میزان سهم تأکید می کند. در هر صورت، آگاهی از این قواعد، به خصوص برای زنانی که با موضوع ارث بردن از همسر خود مواجه هستند، از اهمیت حیاتی برخوردار است.
نتیجه گیری
مبحث ارث بردن زن از مرد، یکی از پیچیده ترین و در عین حال حیاتی ترین جنبه های حقوق خانواده و ارث در نظام حقوقی ایران است. همان طور که تشریح شد، سهم الارث زوجه از همسر متوفی، تحت شرایط خاصی از جمله وجود عقد دائم و زنده بودن زن در زمان فوت مرد، به میزان یک هشتم در صورت وجود فرزند و یک چهارم در صورت عدم وجود فرزند، از کلیه اموال منقول و قیمت اموال غیرمنقول (عرصه و اعیان) تعیین می شود.
تحولات قانونی سال ۱۳۸۷ در مواد ۹۴۶ و ۹۴۸ قانون مدنی، گامی مهم در جهت تأمین حقوق زنان بود و محدودیت های پیشین را در خصوص ارث بردن از زمین (عرصه) برطرف ساخت و امکان استیفای عین مال را در صورت عدم پرداخت قیمت فراهم آورد. همچنین، موارد خاصی مانند طلاق رجعی در مدت عده یا طلاق در حال مرض، استثنائاتی را بر قاعده کلی محرومیت از ارث پس از طلاق ایجاد می کنند. در کنار این، دیه متوفی نیز جزئی از ترکه محسوب شده و زن از آن سهم الارث می برد.
با توجه به پیچیدگی های حقوقی و اداری مرتبط با تقسیم ترکه و مطالبه سهم الارث، آگاهی کامل از قوانین و مراحل قانونی برای تمامی ذینفعان، به ویژه زنان، ضروری است. در صورت بروز هرگونه ابهام یا اختلاف، توصیه می شود که حتماً با وکلای متخصص در امور خانواده و ارث مشورت شود تا از تضییع حقوق جلوگیری به عمل آید و مراحل قانونی به درستی و با کمترین چالش طی گردد. تنها با دانش و اقدام صحیح حقوقی می توان از این حقوق اساسی به بهترین نحو ممکن دفاع کرد.