شرایط طلاق در صورت عدم تمکین زن

در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران نهاد خانواده از جایگاه ویژه ای برخوردار است و استحکام آن همواره مورد توجه قانون گذار بوده است. با این وجود قانون طلاق را به عنوان راهکاری برای پایان دادن به زندگی مشترک پیش بینی کرده است هرچند که همواره تلاش بر حفظ بنیان خانواده و حل اختلافات از طریق سازش و مصالحه بوده است. یکی از مواردی که قانونگذار به زوج اجازه می دهد تا در صورت تحقق شرایط خاص اقدام به طلاق نماید عدم تمکین زن از همسر خود است. اما مفهوم عدم تمکین چیست؟ چه شرایطی برای اثبات آن لازم است و چه مراحلی برای طلاق به دلیل عدم تمکین باید طی شود؟ این مقاله به بررسی دقیق و جامع این موضوع از منظر حقوقی می پردازد.

تعریف حقوقی تمکین و عدم تمکین

در حقوق خانواده تمکین به معنای ایفای وظایف زوجیت از سوی زن در قبال شوهر است. این وظایف شامل دو بخش اصلی تمکین عام و تمکین خاص می شود.

تمکین عام به معنای اطاعت زن از شوهر در امور کلی زندگی خانوادگی و ریاست شوهر بر خانواده است. این نوع تمکین شامل مواردی نظیر سکونت در منزلی که شوهر تعیین می کند (ماده ۱۱۱۴ قانون مدنی) حسن معاشرت و رفتار شایسته با شوهر و خانواده او و اداره امور منزل با مشورت و هماهنگی با شوهر می باشد.

تمکین خاص به معنای ایفای وظایف زناشویی و رابطه جنسی متعارف با شوهر است. این حق طبیعی و قانونی زوج است و زن ملزم به برقراری رابطه زناشویی با همسر خود در حدود متعارف و بدون ضرر جسمی و روحی می باشد.

در مقابل عدم تمکین به معنای سرپیچی و امتناع زن از انجام وظایف زوجیت به صورت غیرموجه است. عدم تمکین می تواند شامل عدم تمکین عام عدم تمکین خاص یا هر دو باشد. مهم است که این عدم تمکین غیرموجه باشد چرا که در برخی موارد عدم تمکین زن موجه و قانونی تلقی می شود.

مبانی قانونی عدم تمکین و حق طلاق برای زوج

مبنای قانونی حق طلاق برای زوج در صورت عدم تمکین زن ماده ۱۱۰۳ قانون مدنی است که مقرر می دارد : “زن و شوهر مکلف به حسن معاشرت با یکدیگرند.” و ماده ۱۱۰۴ قانون مدنی که بیان می دارد : “زن باید در منزلی که شوهر تعیین می کند سکنی نماید مگر آنکه اختیار تعیین منزل به زن داده شده باشد.” همچنین ماده ۱۱۰۲ قانون مدنی بر ریاست شوهر بر خانواده تاکید دارد.

از سوی دیگر ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی تصریح می کند : “هرگاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند مستحق نفقه نخواهد بود.” این ماده به طور ضمنی عدم تمکین را تخلف از وظایف زوجیت تلقی کرده و مجازات آن را محرومیت از نفقه می داند.

با توجه به مواد قانونی مذکور می توان استنباط کرد که قانون گذار تمکین زن از شوهر را به عنوان یکی از ارکان اصلی زندگی مشترک و وظایف زن در قبال شوهر می داند. در صورتی که زن بدون دلیل موجه از انجام این وظایف امتناع کند این امر می تواند مبنایی برای درخواست طلاق از سوی زوج قرار گیرد.

مصادیق عدم تمکین زن و شرایط اثبات آن

مصادیق عدم تمکین می تواند بسیار متنوع باشد و بسته به شرایط و عرف جامعه متغیر باشد. با این حال برخی از مصادیق رایج عدم تمکین عبارتند از :

• ترک منزل مشترک بدون اجازه و دلیل موجه : اگر زن بدون اجازه شوهر و بدون دلیل موجه منزل مشترک را ترک کند و به منزل دیگری برود مصداق عدم تمکین محسوب می شود. دلایل موجه برای ترک منزل می تواند شامل خشونت خانگی عدم پرداخت نفقه یا وجود شرایط غیرقابل تحمل در منزل مشترک باشد.
• ممانعت از ورود شوهر به منزل : اگر زن از ورود شوهر به منزل مشترک ممانعت کند و اجازه ورود به او ندهد این امر نیز می تواند مصداق عدم تمکین باشد.
• عدم برقراری رابطه زناشویی : امتناع زن از برقراری رابطه زناشویی با شوهر بدون دلیل موجه از مصادیق بارز عدم تمکین خاص است. دلایل موجه برای عدم تمکین خاص می تواند شامل بیماری عذر شرعی یا وجود سوء رفتار شدید از جانب شوهر باشد.
• عدم اطاعت از شوهر در امور خانوادگی : سرپیچی از دستورات قانونی و مشروع شوهر در امور مربوط به خانواده و زندگی مشترک مانند عدم توجه به خواسته های منطقی شوهر در تربیت فرزندان یا اداره امور منزل می تواند مصداق عدم تمکین عام باشد.
• بدرفتاری و عدم حسن معاشرت با شوهر : رفتار نامناسب توهین تحقیر و عدم احترام به شوهر و خانواده او می تواند مصداق عدم حسن معاشرت و در نتیجه عدم تمکین عام تلقی شود.

اثبات عدم تمکین در دادگاه بر عهده زوج است. زوج باید با ارائه دلایل و مدارک کافی به دادگاه ثابت کند که زن بدون دلیل موجه از انجام وظایف زوجیت امتناع می کند. این دلایل و مدارک می تواند شامل اظهارات شهود استشهادیه مدارک پزشکی پیام های رد و بدل شده و سایر مستندات باشد. دادگاه با بررسی دلایل و مدارک ارائه شده و همچنین با استماع اظهارات طرفین در خصوص وجود یا عدم وجود عدم تمکین تصمیم گیری می کند.

مراحل رسیدگی قضایی و حقوقی به دعوای عدم تمکین و طلاق

رسیدگی به دعوای عدم تمکین و طلاق به دلیل عدم تمکین زن مراحلی را طی می کند که به طور خلاصه به شرح زیر است :

1. تقدیم دادخواست : زوج باید دادخواست طلاق به دلیل عدم تمکین زن را به دادگاه خانواده تقدیم نماید. در دادخواست باید دلایل و مستندات مربوط به عدم تمکین زن به طور واضح و دقیق ذکر شود.
2. تعیین وقت رسیدگی و ابلاغ : دادگاه پس از وصول دادخواست وقت رسیدگی تعیین و به طرفین ابلاغ می نماید. طرفین باید در وقت مقرر در دادگاه حاضر شوند و به دفاع از خود بپردازند.
3. جلسات دادرسی : در جلسات دادرسی دادگاه به اظهارات طرفین و شهود آنها گوش می دهد و مدارک و مستندات ارائه شده را بررسی می کند. دادگاه تلاش می کند تا بین زوجین صلح و سازش برقرار نماید.
4. ارجاع به داوری : در صورت عدم حصول سازش دادگاه معمولاً پرونده را به داوری ارجاع می دهد. داوران که از سوی زوجین و دادگاه انتخاب می شوند تلاش می کنند تا اختلافات را حل و فصل کرده و گزارشی را به دادگاه ارائه دهند.
5. صدور رای : پس از بررسی گزارش داوران و در صورت عدم حصول سازش دادگاه مبادرت به صدور رای می نماید. اگر دادگاه عدم تمکین زن را احراز نماید و اصرار زوج بر طلاق را موجه بداند حکم طلاق را صادر می کند.
6. اجرای حکم طلاق : پس از صدور حکم قطعی طلاق زوج می تواند با مراجعه به دفترخانه طلاق نسبت به اجرای حکم و ثبت طلاق اقدام نماید.

ضمانت اجراهای عدم تمکین زن

عدم تمکین زن در حقوق ایران ضمانت اجراهای مختلفی دارد که به شرح زیر است :

• عدم استحقاق نفقه : مطابق ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی زن ناشزه (زنی که تمکین نمی کند) مستحق نفقه نیست. بنابراین در صورتی که عدم تمکین زن در دادگاه اثبات شود زوج می تواند از پرداخت نفقه به زن خودداری کند.
• حق طلاق برای زوج : همانطور که گفته شد عدم تمکین زن می تواند مبنایی برای درخواست طلاق از سوی زوج باشد. در صورتی که دادگاه عدم تمکین زن را احراز کند و زندگی مشترک را غیرقابل ادامه تشخیص دهد حکم طلاق را صادر می کند.
• عدم استحقاق اجرت المثل : در صورتی که زن در دوران زوجیت کارهایی را در منزل شوهر انجام داده باشد که عرفاً برای آن اجرت المثل تعیین می شود (مانند آشپزی نظافت نگهداری از فرزندان) در صورت عدم تمکین ممکن است از حق مطالبه اجرت المثل نیز محروم شود. البته این موضوع بسته به نظر دادگاه و شرایط پرونده دارد.

دفاعیات زن در برابر دعوای عدم تمکین

زن در برابر دعوای عدم تمکین می تواند دفاعیات مختلفی را مطرح نماید. برخی از مهم ترین دفاعیات زن عبارتند از :

• وجود دلیل موجه برای عدم تمکین : زن می تواند ثابت کند که دلیل موجهی برای عدم تمکین داشته است. این دلایل موجه می تواند شامل موارد زیر باشد :
• بیماری : اگر زن به دلیل بیماری قادر به انجام وظایف زوجیت نباشد عدم تمکین او موجه تلقی می شود.
• عذر شرعی : وجود عذر شرعی مانند دوران قاعدگی یا نفاس می تواند دلیل موجهی برای عدم تمکین خاص باشد.
• خشونت خانگی : اگر زن مورد خشونت خانگی از سوی شوهر قرار گرفته باشد و به دلیل ترس از ادامه خشونت منزل را ترک کرده باشد یا از برقراری رابطه زناشویی امتناع کند عدم تمکین او موجه تلقی می شود.
• عدم پرداخت نفقه : اگر شوهر از پرداخت نفقه به زن خودداری کند و زن به دلیل مشکلات مالی و عدم تامین نیازهای اولیه زندگی منزل را ترک کند عدم تمکین او موجه تلقی می شود.
• وجود شرایط غیرقابل تحمل در منزل مشترک : اگر شرایط زندگی در منزل مشترک به گونه ای باشد که زندگی برای زن غیرقابل تحمل شود (مانند اعتیاد شدید شوهر سوء رفتار شدید عدم امنیت جانی و مالی) ترک منزل از سوی زن و عدم تمکین او موجه تلقی می شود.
• عدم اثبات عدم تمکین توسط زوج : زن می تواند با ارائه دلایل و مدارک ادعای عدم تمکین خود را رد کند و ثابت نماید که تمکین نموده است و ادعای زوج بی اساس است.
• سوء استفاده از حق طلاق توسط زوج : زن می تواند ادعا کند که زوج با سوء استفاده از حق طلاق و به بهانه عدم تمکین قصد دارد از پرداخت حقوق مالی زن (مانند مهریه نفقه معوقه و اجرت المثل) فرار کند.

نقش دادگاه در بررسی دعوای عدم تمکین

دادگاه خانواده در رسیدگی به دعوای عدم تمکین نقش مهمی ایفا می کند. دادگاه موظف است به موارد زیر توجه نماید :

• بررسی دقیق دلایل و مدارک ارائه شده از سوی طرفین : دادگاه باید به دقت دلایل و مدارک ارائه شده از سوی زوج برای اثبات عدم تمکین و دلایل و مدارک ارائه شده از سوی زوجه برای دفاع از خود را بررسی نماید.
• تحقیق و بررسی در خصوص صحت ادعاهای طرفین : دادگاه می تواند از طریق تحقیق محلی استماع شهادت شهود و انجام کارشناسی صحت ادعاهای طرفین را بررسی نماید.
• تلاش برای صلح و سازش : دادگاه موظف است قبل از صدور رای طلاق تمام تلاش خود را برای صلح و سازش بین زوجین به کار گیرد.
• رعایت انصاف و عدالت : دادگاه باید در رسیدگی به دعوای عدم تمکین انصاف و عدالت را رعایت نموده و حقوق هر دو طرف را به طور مساوی در نظر بگیرد.
• صدور رای مستدل و موجه : رای دادگاه در خصوص دعوای عدم تمکین باید مستدل و موجه بوده و بر اساس قانون و مستندات پرونده صادر شود.

تاثیر عدم تمکین بر حقوق مالی زن در طلاق

عدم تمکین زن تاثیر قابل توجهی بر حقوق مالی او در طلاق دارد. مهم ترین تاثیرات عدم تمکین بر حقوق مالی زن عبارتند از :

• عدم استحقاق نفقه ایام عده : در صورتی که طلاق به دلیل عدم تمکین زن واقع شود زن مستحق نفقه ایام عده (سه ماه و ده روز پس از طلاق) نخواهد بود.
• تاثیر بر میزان مهریه : در برخی موارد دادگاه ممکن است در صورت اثبات عدم تمکین زن و تقصیر او در بروز طلاق میزان مهریه را تعدیل نماید. البته این موضوع بستگی به نظر دادگاه و شرایط پرونده دارد و به طور کلی مهریه حق قانونی زن است و به آسانی از بین نمی رود.
• عدم استحقاق اجرت المثل : همانطور که قبلاً اشاره شد زن ناشزه ممکن است از حق مطالبه اجرت المثل نیز محروم شود.
• عدم استحقاق نحله : نحله یک هدیه مالی است که دادگاه در هنگام طلاق به زن پرداخت می کند. در صورتی که طلاق به دلیل عدم تمکین زن واقع شود و تقصیر طلاق متوجه زن باشد دادگاه ممکن است از پرداخت نحله به زن خودداری کند.

با این حال مهم است به این نکته توجه شود که مهریه حق قانونی و مسلم زن است و حتی در صورت عدم تمکین و طلاق به دلیل عدم تمکین زن همچنان مستحق دریافت مهریه خود می باشد مگر در موارد خاصی که زن مهریه را بذل نماید.

نکات عملی و راهکارهای حقوقی برای زوج در دعوای عدم تمکین

زوجی که قصد دارد به دلیل عدم تمکین زن اقدام به طلاق نماید باید به نکات عملی و راهکارهای حقوقی زیر توجه کند :

• جمع آوری مستندات و مدارک : زوج باید قبل از طرح دعوا مستندات و مدارک کافی برای اثبات عدم تمکین زن را جمع آوری نماید. این مستندات می تواند شامل استشهادیه اظهارات شهود پیام های رد و بدل شده و سایر مستندات باشد.
• مشورت با وکیل متخصص : توصیه می شود قبل از طرح دعوا با یک وکیل متخصص در امور خانواده مشورت نماید تا از حقوق قانونی خود آگاه شده و بهترین راهکار حقوقی را انتخاب نماید.
• ارائه دادخواست دقیق و مستدل : دادخواست طلاق باید دقیق و مستدل بوده و تمامی دلایل و مستندات مربوط به عدم تمکین زن به طور واضح و کامل در آن ذکر شود.
• حضور فعال در جلسات دادرسی : زوج باید به طور فعال در جلسات دادرسی حضور یافته و به دفاع از ادعای خود بپردازد.
• تلاش برای اثبات عدم تمکین : زوج باید تمام تلاش خود را برای اثبات عدم تمکین زن در دادگاه به کار گیرد و دلایل و مدارک کافی را به دادگاه ارائه نماید.
• رعایت اخلاق و ادب در دادگاه : زوج باید در دادگاه اخلاق و ادب را رعایت نموده و از هرگونه توهین و تحقیر نسبت به زن خودداری کند.

خلاصه: